Lezer struikelt over stapels loterij-intriges
Begin 2006 viel in de Hoogstraat in het Brabantse Heusden de Postcode Kanjer ter waarde van 13,9 miljoen euro van de Nationale Postcode Loterij. Een vrouw die wel in de straat woonde maar geen lot had gekocht en dus niet in de prijzen viel terwijl dat voor haar buren wel het geval was, besloot samen met een van de buren die eveneens geen lot had, de loterij voor de rechter te dagen. Ze stelden dat zij psychische schade hadden opgelopen omdat zij als enigen in de straat geen prijs gewonnen hadden.
De Amsterdamse rechtbank oordeelde uiteindelijk dat de klacht ongegrond was. De Postcodeloterij was, zo stelde de rechter, niet verantwoordelijk voor de ‘psychische schade’ die de twee beweerden te hebben opgelopen. Wel meende de rechter dat door de loterij een tegenstelling kan worden gecreëerd binnen een kleine gemeenschap als Heusden.
Losers. Als de buren miljoenen winnen en jij niet is overduidelijk op bovenstaande gebeurtenissen gebaseerd. In de tweede roman van Machteld Bouma (Amsterdam, 1961) is de Hoogstraat de Fermatstraat geworden in een even kleine gemeenschap als die van Heusden. De ene kant van de straat wint, de andere kant heeft net een ander postcode en verliest. Maar ook aan de ‘goede’ kant van de straat blijken mensen te wonen die niets wonnen – omdat ze geen lot hadden. Beide thema’s die in zaak uit Heusden aan de orde kwamen komen in Bouma’s boek aan de orde, en dat is dan ook de kracht van het verhaal, het absurde thema waarvan het een afgeleide is: de verontwaardiging van iemand die niet tegen zijn verlies kan en alle gevoelens die daarbij komen kijken. Het maakt het boek in ieder geval niet literair, maar het prettige is dat het ook die pretentie niet heeft. Vermaak en licht amusement voeren de boventoon.
In Bouma’s boek komen verschillende verliezers voorbij. Sommigen zijn kwaad op zichzelf of hun partner, maar bij andere verliezers spelen meer gecompliceerde gevoelens mee. Het verliezen terwijl de omgeving wint maakt dat sommigen zich miskend of minderwaardig voelen. Bijvoorbeeld als de veertienjarige Frances de Boer erachter komt dat haar ouders geen lot hadden gekocht en dus, anders dan alle buren, niets wonnen:
“Frances deed een stap naar achteren. Ze keek van haar vader naar haar moeder, van haar moeder naar haar vader.
‘Zeg mij dat het niet waar is,’ had ze gezegd. Haar stem klonk schor.
Haar moeder had staan trillen, haar vader begon langzaam te knikken.
‘We doen al zo veel met ándere loterijen mee,’ had mevrouw De Boer gefluisterd.
De kreet die Frances uitstootte, leek op geen enkel ander geluid dan ze ooit had gehoord, vertelde mevrouw De Boer de volgende dag in tranen aan slager Arie. Haar dochter zag eruit alsof ze een attaque kreeg.
‘Geen lot…’ had het meisjes ademloos gezegd.”
We komen de Fermatstraat binnen enkele maanden nadat de loterij is gevallen. Verschillende winnende buren zijn al verhuisd naar protserige villa’s of luxe flats en er zijn allerlei nieuwe mensen komen wonen. Bouma neemt de lezer mee in de verhoudingen tussen de buren, die drastisch op scherp zijn gezet na het vallen van de hoofdprijs van de loterij. Gezinsverhoudingen en relaties tussen echtelieden zijn veranderd, en uiteindelijk blijkt de loterij zelfs tot een moord te hebben geleid. Een moord die, naarmate meer buren erachter komen, eigenlijk een soort publiek geheim is geworden in de Fermatstraat.
Leuk als het idee is om de rechtzaak in Heusden als leidraad voor een roman te nemen, blijft Losers uiteindelijk toch een flinterdun verhaal. Pogingen om het verhaal diepgang te geven door de het aantal verwikkelingen en interne geheimen in de straat op te voeren, doen nogal kunstmatig aan: alsof we een slechte detective lezen, waarin, gezien de extreme kleinburgelijkheid van een straatje-waar-nooit-iets-gebeurt, nu wel heel veel misdaad en geheimen zijn. En omdat het aantal verwikkelingen en intriges zich opstapelt, blijven de personages nogal vlak en tot op zekere hoogte zelfs uitwisselbaar.
Zo roept de relatie tussen de jonge kunstenaar Stijn Stefeneel en zijn familie vooral vragen op. We lezen dat Stijn zich beweegt in de wereld van de kunst en zich afzet tegen zijn streng-christelijke ouders en volwassen zus. Ondertussen woont hij wel met gewoon met ze samen in één huis. Waar dat afzetten precies vandaan komt en zich uit en wat dat enerzijds voor hem en anderzijds voor zijn ouders en zus betekent, blijft vervolgens geheel onbelicht.
Losers laat zien dat Bouma juiste voelsprieten heeft om in de werkelijkheid thema’s te ontdekken die in boeken verwerkt kunnen worden. Meer creatieve bewerking van deze thema’s, uitdieping en vooral vermindering van het aantal extra verwikkelingen erom heen, zou haar werk ten goede komen.
