Meester van het landschap
[Recensie] De naam Lucas Gassel zal bij weinigen een belletje doen rinkelen. Toch wordt hij dé meester van het landschap van de zestiende eeuw genoemd, de Brabantse Gouden Eeuw. Gassel was namelijk één van de vroegste kunstenaars die zich specialiseerde in het schilderen van landschappen. Samen met tijdgenoten als Joachim Patinir en Herri met de Bles was hij medebepalend voor de ontwikkeling van de Nederlandse landschapsschilderkunst in de zestiende eeuw. Hoewel zijn wortels in Helmond liggen, vertrok hij kort na het begin van de zestiende eeuw naar Antwerpen. Dat was toen een belangrijke kunststad in het zuiden van het Hertogdom Brabant waar Helmond deel van uitmaakte. Het genre van Gassel is zeer divers. Naast weidse landschappen met kronkelende wegen en rivieren schilderde hij ook verhalende scènes van Bijbelse of apocriefe verhalen vol minutieuze details.
“Hij wrocht seer wel een landtschap in oly en waterverwe; doch hij wrocht niet veel,” zo schreef Karel van Mandel kort na zijn dood in het Schilderboeck (1604), inmiddels uitgegroeid tot ongeëvenaarde bron op het gebied van informatie over vijftiende- en zestiende-eeuwse schilders in de Nederlanden. Door de opname van Gassel in het Schilderboeck behoort hij tot een selecte groep van bij naam bekende, vroege beoefenaars van het landschapsgenre in de Nederlanden. Toch is er niet veel over hem bekend. Tot ongeveer twintig jaar geleden was niet meer bekend dan enkele portretten en een paar vermeldingen in kunsthistorische bronnen. Men wist van een relatie van de schilder met Helmond, maar wat de precieze relatie was, bleef ongewis. De tentoonstelling Panorama op de wereld: het landschap van Bosch tot Rubens (2001) in het Noordbrabants Museum in ’s-Hertogenbosch zorgde ervoor dat men zich in de schilder ging verdiepen. Men sloeg de Helmondse schepenprotocollen erop na en vond via de regesten dat Lucas een deel van zijn jeugd in Helmond had doorbracht en dat veel van zijn voorouders er hadden gewoond. Ook werd duidelijk dat zijn vader in Helmond het ambacht van meester-schilder beoefende en onroerend goed bezat.
In de aanloop naar het 450ste sterfjaar van de schilder bereidde Museum Helmond zich voor op een overzichtstentoonstelling van Lucas Gassel om een breed publiek kennis met hem te laten maken. Opnieuw was een tentoonstelling aanleiding om de archieven in te duiken. Uitgebreid archiefonderzoek toonde aan dat Lucas Gassel weliswaar afstamde van een familie die al generaties lang in Helmond woonde, maar in de vrouwelijke lijn via een buitenechtelijk kind dat de achternaam van de vader droeg. Ook werd in de archieven duidelijk dat de directe voorouders van Lucas Gassel in het naburige Deurne woonden. Zo stond in het Helmondse poorterboek dat vader Jan in 1494 vanuit het nabijgelegen Deurne naar Helmond kwam om zich daar als meester-schilder te vestigen. Om zelfstandig in de stad Helmond een ambacht te kunnen uitoefenen was het nodig poorter te worden en moest een bekwaam vakman zich aansluiten bij een van de ambachtsgilden. De inschrijving maakt daarmee duidelijk dat Lucas zijn prilste jeugd in Deurne doorgebracht, maar opgroeide in Helmond.
Uit de vergetelheid gehaald
Het is mooi om te zien hoe de vele puzzelstukjes uit het archief leiden tot een uitgebreider verhaal over Lucas Gassel. Daarnaast is voor de expositie uiteraard ook kunsthistorisch en materiaaltechnisch onderzoek verricht naar een deel van het kernoeuvre van Lucas. Het resultaat is samengebracht in een rijkelijk geïllustreerde publicatie bij de overzichtstentoonstelling Lucas Gassel van Helmond, meester van het landschap. De archiefstukken in het catalogusgedeelte bieden extra historische context en de kunstwerken uit onder meer het MET en Louvre zijn een lust voor het oog. Dat tezamen maakt dit boek voor zowel historisch geïnteresseerden als kunstliefhebbers een aanrader.
De tentoonstelling Lucas Gassel van Helmond, meester van het landschap in Museum Helmond was te zien eerder dit jaar.
—
Eerder verschenen op Hereditas Nexus
