Leven in een chaotisch en absurd Ierland jaren zeventig
Hoe voelt het om in een volstrekt gepolitiseerde omgeving te leven? Anna Burns laat het je aan den lijve ondervinden in haar met de Booker Prize bekroonde roman Melkboer.
[Recensie] Een meisje van achttien wordt om de haverklap lastiggevallen door een drieëntwintig jaar oudere man. Hij is getrouwd, maar dat lijkt hem niet te deren. Hij wil duidelijk meer van haar. En dat wordt opgemerkt. Hoezeer het meisje hem ook probeert te negeren, toch komt de geruchtenmolen op gang, dat ze iets heeft met die man, dat ze gevallen is voor de melkboer.
Dit is het eenvoudige uitgangspunt van Anna Burns’ meermaals bekroonde roman Melkboer. Niet zo opzienbarend, ware het niet dat Burns haar boek laat spelen in het Belfast van eind de jaren 1970, toen de Troubles een hoogtepunt bereikten en katholieken en protestanten met getrokken wapens tegenover elkaar stonden. Niet dat Burns dit ooit echt expliciet vermeldt. Noord-Ierland, de Troubles, katholieken, protestanten noch enig jaartal worden ooit genoemd in het boek. Er wordt alleen heel veel gesuggereerd. Dat het eind jaren zeventig moet zijn, kan je bijvoorbeeld afleiden uit het feit dat de film Alien in de bioscoop speelt.
Middenzuster, wordt het meisje van achttien genoemd. Net zoals alle andere personages heeft ze geen naam. Er lopen ook een tweedezus en een derdezwager rond in het boek, net als die melkboer dus, die natuurlijk geen echte melkboer is, maar een IRA-terrorist met een paar belangrijke moorden op zijn palmares. Een naam hebben is gevaarlijk in een sektarische gemeenschap, want voor je het weet heb je de verkeerde naam, en dan ben je misschien wel een van hen en niet langer een van ons. En dat is gevaarlijk, zeker voor een vrouw die haar plaats moet kennen in een maatschappij die beheerst wordt door mannelijke agressie.
Niets in onschuldig of vanzelfsprekend in Melkboer. De hele wereld wordt erin gedefinieerd aan de hand van de onzichtbare scheidslijn die iedere straat in twee verdeelt. Daar aan de overkant eten ze hun boter en drinken ze hun thee en wij de onze. Het is een wereld waarin of je wel of niet de ‘h’ uitspreekt, bepaalt aan welke kant je staat. Middenzuster houdt niet zo van de twintigste eeuw, schrijft Burns, maar wel van negentiende-eeuwse romans waarin mensen nog wel een naam hadden. Ze leest ze de hele tijd, zelfs wanneer ze over straat wandelt, en dat maakt haar natuurlijk nog eens extra verdacht.
Melkboer had een niet te pruimen zware en claustrofobische roman kunnen zijn, mocht Burns niet over een messcherp gevoel voor zwarte humor beschikken. Grandioos is bijvoorbeeld de scène waarin middenzuster op bezoek gaat bij soortvanverkering, zoals haar lief heet. In het midden van de woonkamer ligt een stuk van een oude auto, wat op zich niet zo verwonderlijk is aangezien de jongen in een garage werkt en om de haverklap onderdelen meebrengt naar huis. Maar dit is een speciaal stuk, een supercompressor uit een legendarische Bentley Blower. De auto was een wrak toen hij in de garage werd geponeerd en daarom werd besloten hem uit elkaar te halen en de belangrijkste onderdelen te verloten onder het personeel. Wanneer soortvanverkering dit vol trots vertelt aan zijn makkers, merkt een van hen op dat er steevast een Britse vlag op zo’n Blower stond. Stel je voor dat jij het stuk met die vlag geloot had, voegt hij er nog aan toe, waarop iedereen bedrukt afdruipt.
Toen Anna Burns de Booker Prize kreeg, zei jury-voorzitter Kwame Anthony Appiah dat Melkboer lezen een uitdaging is, “als het beklimmen van een berg, maar wanneer je eenmaal op de top staat is het uitzicht fantastisch.” Het is inderdaad geen pageturner, maar Appiah overdreef toch wat. Het is even wennen, maar eens je je overgegeven hebt aan de intense atmosfeer van Melkboer en je het eigenzinnige taalgebruik gewend bent, beleef je een unieke leeservaring. Taal is trouwens heel erg belangrijk in dit boek, wat ook de reden is waarom we ieder die het Engels machtig genoeg is zouden aanraden het originele Milkman te lezen, dat swingt gewoon stukken meer dan Melkboer. Niet dat de vertalers gefaald hebben, maar deze roman is gewoon zo taalspecifiek dat hij onmogelijk perfect vertaald kan worden. In dat opzicht heeft hij iets van het werk van Samuel Beckett. En er zijn wel meer gelijkenissen tussen Burns en Beckett trouwens. Ook hij plaatste zijn personages bijvoorbeeld steevast in een chaotische en absurde wereld waaruit zij dan hun weg moesten zoeken. Of zoals iemand in Melkboer het zegt: “Fuck it, ik ben hier weg,” waarna hij naar het Midden-Oosten vertrekt voor een beetje rust, zon en ruimte.
—
Eerder verschenen in De Morgen
