De metafysica is allesbehalve dood, lang leve de metafysica!
[Recensie] “Waarom is er iets en niet niets?” Het is misschien wel dé filosofische vraag bij uitstek. Maar die vraag veronderstelt wel iets fundamenteels, namelijk dat we weten wat het betekent wanneer we zeggen dat iets is. Achter de bij uitstek filosofische vraag schuilt dus een misschien nog wel filosofischer vraag: “Wat wil het zeggen dat iets ‘is’?” of “Wat betekent dat ‘zijn’ van iets?” (En misschien net zo intrigerend: “Wat betekent dat ‘niet-zijn’ van het niets?”) Met zulke vragen bevinden we ons op het terrein van de metafysica, de ‘wetenschap’ – de aanduiding is omstreden – van het wezen van de werkelijkheid. Wat dat wezen is? De ondertitel van Gert-Jan van der Heidens Metafysica geeft een beknopt overzicht van de dominante posities door de eeuwen heen: Van orde naar ontvankelijkheid.
Het boek van de hoogleraar Metafysica aan de Radboud Universiteit laat zich deels als inleiding in zijn vakgebied lezen. Metafysica begint met een uiteenzetting klassieke posities (met name Plato en Aristoteles) en werkt via de moderne metafysica (onder andere Kant en Nietzsche), naar hedendaagse varianten (met een hoofdrol voor Heidegger). Wie een opsomming van metafysische systemen door de eeuwen heen verwacht, komt echter bedrogen uit. Metafysica is geen historisch overzicht. Maar het boek schetst wel een historische lijn waarin bepaalde metafysische vraagstukken steeds opnieuw doordacht worden.
Die opzet is een gelukkige. Van der Heiden brengt de – laten we eerlijk zijn – vaak taaie metafysische materie tot leven door de teksten van grote denkers als in een dialoog met elkaar te verbinden. Zo kan de ‘Copernicaanse wending’ van Kant worden begrepen als een reactie op het idee van een in werkelijkheid bestaande, goddelijke orde in het werk van Aristoteles. De door Kant in het subject gesitueerde ordening wordt vervolgens verder afgebroken door Nietzsche. Zo bezien, is het geen wonder dat de metafysica sinds de moderne tijd al talloze keren dood verklaard is. Overigens is niet elke ‘dialoog’ in Metafysica botsend van aard. Heidegger grijpt in zijn waarheidsbegrip bijvoorbeeld juist terug op Plato. De manieren waarop Van der Heiden de historische doorwerking van teksten blootlegt, maakt zijn boek een genot om te lezen.
In de epiloog van het boek, vat hij die doorwerking van vragen rondom het ‘zijn’ als volgt samen:
“Beginnend bij de klassieke aandacht voor de orde van zijn, wendt de moderne metafysica zich tot de ordenende werking van het menselijke denken, en ziet een hedendaagse metafysica zich geplaatst om deze nadruk op de orde te vervangen door de ontvankelijkheid en de gerechtigheid van het denken, dat in zijn en werkelijkheid geen orde wil aanbrengen, maar dat zijn en werkelijkheid wil laten-zijn en zo wil vernemen. Het geweld van het moderne denken heeft laten zien dat er geen redelijke en noodzakelijke orde in zijn en denken kunnen worden voorondersteld. Daarom staat het hedendaagse denken open voor de ervaring van zijn en werkelijkheid in hun contingentie en anders-kunnen-zijn.”
Het boek behandelt daarnaast nog twee aan ‘zijn’ gerelateerde thema’s, namelijk ‘denken’ en ‘waarheid’. De koppeling van die begrippen stelt Van der Heiden om enkele denkers aan het woord te laten die doorgaans niet snel in een inleiding in de metafysica voorbij zouden komen, zoals Dilthey en Gadamer. Daarmee biedt Metafysica ook ervaren metafysici nieuwe en interessante perspectieven op hun eeuwenoude vragen. Een passende conclusie, want precies die ontvankelijkheid voor nieuwe perspectieven vormt de kern van de hedendaagse metafysica. De metafysica is allesbehalve dood, lang leve de metafysica!
—
Voor het eerst verschenen op De leesclub van Alles
