Het doel van alle denken over God
Recensie van Christian Wiman: Mijn heldere afgrond. Overpeinzingen van een moderne gelovige (vertaald door Willem Jan Otten).
Christian Wiman is een Amerikaans dichter. Met een Texaanse Southern Baptist-achtergrond en een lange, tamelijk overtuigende carrière als agnost/atheïst achter de rug ‘vond hij het geloof weer terug’. Ik zet het maar direct tussen stevige aanhalingstekens, want de manier van formuleren steekt zeker op dit punt bij Wiman extreem nauw. In 2005 werd hij gediagnosticeerd met een zeldzame en ongeneeslijke vorm van kanker. Wat dit met hem en zijn fragiele geloof deed leest u terug in dit boek, dat op iedere bladzijde, behalve door een gelovig en lijdend mens toch voor alles ook door een dichter geschreven is. De Nederlandse schrijver Willem Jan Otten was zo onder de indruk van het boek dat hij besloot het te vertalen.
Thematiek
Dit boek getuigt van Wimans worsteling met datgene onder woorden te brengen wat hij zijn geloof noemt. Die worsteling werd alleen maar intenser en ging door een waar vuur heen toen hij kanker kreeg. Zijn lichamelijke en geestelijke lijden en door alles heen zijn verlangen naar God wist hij zo nu en dan in talige vorm te vatten, in korte essayistische hoofdstukken en brokstukken van gedachten – allemaal even zorgvuldig en diepzinnig geformuleerd.
Was Wiman voor zijn ziekte nog wel graag de dromerige mystiekeling, juist door de intense pijn en de afbraak van zijn lichaam zie je hem ook het land krijgen aan al te gemakzuchtig gemijmer over het goddelijke. En ik zeg het u alvast maar gewoon: ik ken geen dieper en intenser proza over God en mens dan dit. Het is een extreem oprecht, pijnlijk goed boek. Geen stukje hoop, geloof of liefde wordt in Wimans ziel niet tot op het bot uitgekleed en bevraagd. En ergens ook weer hervonden en gelouterd. Het is poëtische theologie in de geest van de Psalmen, Prediker, Klaagliederen, de Woestijnvaders. Een vorm van spreken over God die haar eigen zwijgen heel lang onder ogen heeft gezien, en blijft zien. Dat maakt het boek trouwens ook moeilijk te recenseren: ik kan net zo goed m’n eigen ziel recenseren.
Opvallend kenmerk
Ik zei al dat Wiman voor alles de dichter blijft die hij is. Taal en formulering, daar draait het om. Daar draait het geloof om. Het onzegbare moet en zal gezegd. Het Woord moet woord worden. Al tastend probeert Wiman de taal uit, voorzichtig voelend en bekloppend of de woorden iets van hun geheim willen prijsgeven. Zoals je hem regelmatig hoort zeggen: ‘in een klein stukje grammatica zit een universum van verschil’. Het boek is doorregen met gedichten en gedichtfragmenten die Wiman becommentarieert en bemediteert. Behalve een geloofsboek is dit een boek over taal en de vraag wat het betekent om dichter te zijn. Hoe verhoudt het schrijven zich tot ‘leven’, tot ‘zijn’, of zeg maar tot ‘God’?
Mooiste zin
Er staan zoveel mooie stukjes tekst in dit boek en ik heb een heleboel favorieten (tip voor de uitgever: maak er ook een scheurkalender van. Beetje ordinair misschien, maar geen plek zo geschikt voor meditatie als het toilet). Hier is er eentje:
“Het doel van theologie – het doel van alle denken over God – is om de stilte helderder en sterker voor ons te maken, om de zinledigheid – waarmee ik die aspecten van het goddelijke bedoel die niet te herleiden zijn tot menselijke zin – onherleidbaarder te laten zijn, en dus, uiteindelijk, wonderbaarlijker. Daarom is kunst zoveel beter in theologie dan theologie.”
Reden om dit boek niet te lezen
Je moet wel een beetje van het gepieker van Wiman houden. Nee, somber wordt het uiteindelijk nooit. Maar je krijgt wel de hele tijd inkijkjes in zijn diepe gedachtenspinsels, die soms geschreven zijn onder het motto ‘waarom makkelijk doen als het moeilijk kan’. Overigens is Wiman de eerste om te erkennen dat ‘geloof’ voor hem ook betekent: verlost worden van moeilijkdoenerij.
Verder had ik de eerste vijftien pagina’s nog heimwee naar het Engelse origineel dat ik al had gelezen. Dat minnetje kent ook een plusje: vervolgens slokte ook de Nederlandse vertaling me gewoon weer op.
Reden om dit boek wel te lezen
Iedereen met verlangen naar geloof, gevoel voor taal en de moed om zowel Gods glans als de diepe godverlatenheid van de dagelijkse realiteit onder ogen te zien vindt in Wiman een medereiziger of zelfs een gids. Een boek om te kauwen en te herkauwen. Een moderne mystieke klassieker.
—
Eerder verschenen in Trouw
