Mijn hoofd gaat ’s nachts niet uit

Deep in the bosom of the gentle night
Is when I search for the light
Pick up my pen and start to write
I struggle, I fight dark forces in the clear moonlight
Without fear

Insomnia

I can’t get no sleep (Faithless)

[Recensie] Zo luiden de eerste regels van Insomnia van de Britse danceband Faithless. Insomnia is een slaapstoornis die chronisch kan worden door structureel slaaptekort. Het verstoort het biologisch ritme en kan je gezondheid schaden.

Toen fotografe Annabel Oosteweeghel (1969) merkte dat er in haar omgeving veel mensen waren met slaapproblemen ontstond het idee om dat wat zij doormaakten in woord en beeld vast te leggen. Ze fotografeerde zestien mensen – jong en oud, met een verschillende achtergrond – en journaliste/schrijfster Carlijn Vis (1983) schreef scherpe, rake portretten van wat deze insomnia-lijders doormaken, voelen, denken, ervaren. “Sommige mensen noemen de insomnia een sluipmoordenaar die langzaam je leven binnenglipt,” zegt Linda Iwema (52 jaar), een van hen.

In het boek Isomnia portretteert Oosteweeghel de mensen in hun “nachtelijk dwalen: ’s nachts is het stil, iedereen slaapt, maar jij niet. Je moet de volgende dag vroeg op, weet dat je uitgerust moet zijn, maar kunt de slaap niet vatten. Je piekert, je gaat alles doen om in slaap te komen: uit bed, een film kijken, op je telefoon kijken, een wandeling maken, lijstjes maken, een eindje fietsen, yoga, sporten, muziek opzetten melatonine nemen, trucjes bedenken om de slaap maar te vatten. Je voelt je alleen en de nacht om je heen zorgt ervoor dat alles ‘uitvergroot wordt.” Je komt maar niet van je probleem af. De fotografe toont hoe de nacht er voor het personage uitziet en hoe hij/zij zich voelt. Zoals bij actrice Ulrica de la Mar, die alleen is, geen oplossing voor haar probleem weet te vinden en piekerend, lichtjes voorovergebogen op een van de tuinstoelen van het opgestapelde tuinameublement gaat zitten: zo voelt helemaal alleen zijn. Oosteweeghel combineert haar portretten met foto’s van een beddensprei, een paar kussens, water in een meertje dat blauw oplicht door het maanlicht, behang, een zitbank met daarbij een ventilator, een boom in het donker, een sterrennacht, een slaapkamer, lantaarnpalen, een lege straat. Dat versterkt het desolate gevoel. Alle foto’s zijn ’s nachts gemaakt en tonen dus ook de nacht. De kunstenaar speelt met licht en donker, belichting. Dat is doorgezet in de vormgeving van het boek: donkere tinten, die een vervreemdend effect hebben. De geportretteerden zoeken het licht vanuit hun duisternis.

In de portretten zijn een aantal constanten aan te geven: piekeren, van alles proberen om te slapen, stress, op zoek naar de oorzaak van de insomnia gaan. “Mijn hoofd gaat ’s nachts niet uit,” zegt Tjo-Kwan Lew (42 jaar). Ze voelt zich intens moe en voelt zich “alsof ze in een vissenkom zit, in een soort bubbel.” Iedereen piekert over allerlei vragen, doet alles om in slaap te vallen. Sommigen weten precies te herleiden waar hun slapeloosheid vandaan komt. Vaak is het dan een ingrijpende gebeurtenis in hun leven of gewoon de stress op het werk. Bij de winnares van de Bronzen Uil 2019 met haar boek De achtste dag, Annemarie Haverkamp, is het vijftien jaar geleden begonnen bij de geboorte van haar gehandicapte zoon en de vragen die zij zich stelde over de toekomst van de zoon. Omdat een arts een postnatale depressie vaststelde en medicijnen voorschrijft is ze nu een lichte slaper geworden. Bij radiomaker Co Snel (72 jaar) was het in januari 2017 een stemmetje dat zei dat hij niet in slaap moest vallen omdat hij dan niet wakker zou worden. Hij ging pas proberen te slapen nadat het radioprogramma Nooit meer slapen (!) was afgelopen. Snel overleed op 29 juli 2019. De pas 21-jarige Marjon Buijling werd op school gepest en lag daarover te piekeren. De wanhoop van het niet kunnen slapen straalt van de foto af waarop ze met de handen voor het gezicht zit: “Soms word ik zo moe van mijn gedachten.”

Met Marvel Harris (24 jaar) gaat het inmiddels de goede kant op. Hij voelde zich alleen en heeft een gevecht met zichzelf gevoerd. Hij heeft de transitie van vrouw tot man doorgemaakt en dat proces in een serie zwart-wit foto’s vastgelegd. Hij won er als 23-jarige de Zilveren Camera mee in de categorie Documentair. “Van fotograferen krijg ik rust, alle piekergedachtes verdwijnen.”

Het boek Insomnia is prachtig vormgegeven door Sybren Kuiper. Annabel Oosteweeghel en Carlijn Vis hebben een wereld die ongrijpbaar is een gezicht gegeven.

De foto’s zijn te zien tot en met 5 mei in Museum De Fundatie, Zwolle. Op de tentoonstelling klinkt een soundscape van Stijn Hosman en Zeger de Vos. Daarin worden de leegte en het onbehaaglijke gevoel van insomnia benadrukt.

De expositie is te zien van 18 januari t/m 5 mei in Museum de Fundatie, Zwolle & Heino/Wijhe

—

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles