Theoloog in de branding
[Recensie] “Ik gelóóf niet! Ik kán niet meer geloven! Ik heb nooit gelóófd!” Dergelijke citaten verwacht je niet van een der grootste Nederlandse theologen in de twintigste eeuw. Dankzij een uitstekende biografie die grotendeels gebaseerd is op zijn dagboeken, zijn we dichter dan ooit bij het vurige, maar somtijds diep twijfelende en schuldbewuste hart van de Hervormde theoloog Kornelis Heiko Miskotte (1894-1976). Het is volkomen terecht dat een theoloog van zijn statuur geëerd wordt met een goede biografie. Die is er nu dus ook gekomen.
Jongere generaties theologen zijn nauwelijks meer bekend met zijn werk en reputatie, maar zestigplussers kun je nog wel eens horen juichen over ‘de grote Miskotte’. Miskotte staat bekend als een van de mensen die het werk van de Duitse theoloog Karl Barth in Nederland aan de man brachten. Hij was één van Barths belangrijkste vertolkers in Nederland. Miskotte was echter veel meer dan leerling van Barth (zijn zoon vertelt in dit boek overigens dat hij nieuw binnengekomen delen van Barths Kirchliche Dogmatik eerbiedig kuste na ontvangst). Centraal in zijn werk staat de spanning tussen ‘heidendom’ en ‘christendom,’ het eerste inhoudelijk gevuld als ‘natuurmystiek’ en het tweede met name gekleurd vanuit de Joodse wortels van het christendom, dat daar haaks op staat. Miskotte heeft het Nederlandse christendom aan het belang – het ‘tegoed’ – van het Oude Testament herinnerd. Ook was hij de theoloog bij uitstek die al ver voor de Tweede Wereldoorlog de nazi-ideologie welhaast profetisch te lijf ging.
Het is natuurlijk altijd interessant om te weten wie de mens achter het oeuvre en de reputatie nou precies was. In deze biografie komt je daar tot in de meest intieme details achter. Dat komt voornamelijk doordat Miskotte vrijwel zijn hele leven intensief dagboeken heeft bijgehouden. Zo’n rij dagboeken moet wel een schat zijn voor de biograaf: je weet in ieder geval zeker dat je een kijkje in de ziel van de beschrevene krijgt. En dat krijgen we in dit boek. Ik zou bijna zeggen: op het ontluisterende af. Mensen die begeren ooit zelf gebiografeerd te worden moeten weten wat ze doen als ze er een ‘journal intime’ op nahouden. Nu ja, de ondeugende erotische uitspattinkjes van de grote Miskotte zijn wat mij betreft best goed te verdragen. Maar dat het nageslacht zo goed weet wat voor klager, somberaar, twijfelaar en overgevoelige narcist je bij tijd en wijle was – je moet het maar willen. Tegelijk lezen al die passages overigens wel degelijk als iets dat boven dit individu uitgaat: Miskottes getob over de kerk, het geloof en God is in feite het getob van het Nederlands Protestantisme in de twintigste eeuw.
De biografie is goed opgezet en uitstekend geschreven. Uiteraard volgt het boek de chronologie van Miskottes leven en op goed gekozen plekken krijg je als lezer achtergrondinformatie over invloedrijke bronnen voor zijn denken of dwarsverbanden met andere gebeurtenissen. Karl Barth krijgt zelfs een apart hoofdstuk, maar je treft ook aparte kopjes aan over de invloed van Dostojevski, Buber of bijvoorbeeld zijn relatie tot de gereformeerden. Kortom, chronologische volgorde en thematische behandeling zijn mooi op elkaar afgestemd.
Verder is het een interessante vraag of een biografie van zo’n theologisch raspaard wel geschreven kan worden door een niet-theoloog (historicus Herman de Liagre Böhl). Die vraag kan ik volmondig met ‘ja’ beantwoorden. Miskotte leent zich makkelijk voor annexering door theologische adepten, dus is het verstandig dat deze biografie door een meer ‘neutrale’ historicus geschreven is die al eerder goede biografieën produceerde. Voor de broodnodige theologische subtiliteiten heeft de auteur een aantal zeer bekwame meelezers en -schrijvers geworven. In ieder geval heb je nergens het gevoel dat het theologische gehalte van dit leven – en Miskotte ademde theologie – verkeerd wordt aangevoeld.
Ik zou oneindig willen citeren uit zijn dagboeken. Regelmatig zijn het teksten die loodzwaar van lyriek zijn, soms zijn ze diepgevoelig en spiritueel, maar vaak ook getuigend van aangrijpende eenzaamheid. Miskotte komt in dit boek naar voren als een eenzaam worstelend poëtisch genie, die zich in zijn diepste zielenroerselen maar weinig begrepen wist, zelfs door zijn meest nabije geliefden. Terecht pareert de auteur de theoloog overigens regelmatig wanneer die zich weer eens verliest in zelfbeklag. Dat roept uiteindelijk vragen op over wat de diepste waarheid van een mensenleven nu eigenlijk is. Heeft de dagboekschrijver automatisch gelijk, of kunnen wij hem beter begrijpen dan hij zichzelf? Het is een geheim dat blijft vragen om herinterpretatie. Maar veel dichter dan in dit boek zal je niet naderen tot het hart van Miskotte.
—
Eerder verschenen in Trouw
