Nieuw, zakelijk & dwars
[Recensie] Bij de expositie Modern Perspectives, over fotografie en film in de jaren twintig en dertig, verscheen een apart hiervan genietbaar fotoboek. Evenals de tentoonstelling in het Amsterdams Stadsarchief, met foto’s en filmstills van 35 internationaal bekende fotografen, is het boek tweeledig van aard: journalistiek en artistiek.
Het bevat foto’s van het Amsterdam in de Crisisjaren. De stijl waarin men werkte volgt sterk het toen actuele Bauhaus-modernisme uit Duitsland. Met de (daarom niet zo passende) Engelstalige titel schaart het Nederlandstalige boek zich bij ‘New Realities’ en ‘Everyonene A Photographer’, de tentoonstellingscatalogi van het Rijksmuseum.
‘Le Vampyr des Bateaux’ noemde de Duitse fotografe Germaine Krull zich gekscherend. Passend, want haar specialisatie was het fotograferen van semi-abstracte metalen, industriële constructies in de Amsterdamse haven. Stoer werk.
Sympathiek en veelzeggend dat conservator Anneke van Veen haar boek begint met Krull. Ze suggereert hiermee dat fotografie, anders dan klassieke beeldende kunsten, gelijkwaardige kansen bood aan vrouwen. Later komt ook Eva Besnyö, getrouwd met filmer John Fernhout (Charley Toorops zoon) ter sprake.
Van Veen citeert de klacht van Besnyö dat zij als vrouw hun gedeelde woon-en werkruimte aan de Kerkstraat moest schoonhouden, omdat de mannen geen vinger uitstaken. Steeds lichtere (hand)camera’s en statieven vergrootten de bewegingsvrijheid. Niet vermeld is dat vrouwen met een camera als minder intimiderend worden ervaren dan mannelijke collega’s.
In 1923 volgde Krull een Nederlands student fototechniek-en chemie, Joris Ivens, van Berlijn naar Amsterdam. Daar werd hij filiaalchef van het familiebedrijf CAPI, een fotowinkel (waarover Matti Boom in haar ‘Everyone A Photographer’ meer uitsluitsel geeft). Een tijdje hadden Ivens en Krull een liefdes-en fotorelatie. Ze struinden de stad af voor mooie beelden. Ivens zei later dat Krull hem gestimuleerd had om van zakenman kunstenaar te worden.
Onschilderkunstig
In Duitsland en in de Sovjet-Unie experimenteerden kunstenaars als Moholy-Nagy, El Lissitzky en Rodchenko met onschilderkunstige beelduitsnedes. Diagonalen, fragmenten, dubbeldrukken, van bovenaf recht naar beneden gefotografeerde situaties die de tweedimensionaliteit niet ontkennen maar juist benadrukken.
De titel Modern Perspectives heeft dus een dubbele betekenis. Door persoonlijke contacten of via avantgarde tijdschriften bereikte dit modernisme ook ons land.
Toch kunnen zowel boek als tentoonstelling niet verhullen dat dit hier nogal wat epigonen opleverde.
Na het succes – bij vakgenoten – van de plotloze documentaire over een dag Berlijn Berlin, Simfonie der Groszstadt (1927) en Man met een camera (1929) van de Sovjet filmer Dziga Vertov konden Nederlandse fotografen niet achterblijven. Ivens schoot Regen een 12 minuten durende lyrische film van Amsterdam in de regen en de drup, plassen, overstekende mensen en een rijdende auto vanuit laag perspectief.
Voor een volgende film bond hij een draaiende camera op een op en neer beukend heiblok voor een realistische weergave van het heien. De bouwvakkers die de film zagen raakten wild enthousiast.
Door de oprichting van een Filmliga konden gelijkgestemden films bekijken die de, op Hollywood gerichte commerciële, bioscopen niet lieten zien.
Men experimenteerde: in de doka met abstracte voorwerpen maar ook met onconventionele portretten, de slingerende tramrails van de Mauritskade als enig beeldbepalend element. Zelfs ontroerend om te zien.
Al vrij snel domineerde een moderne, dwingende beeldtaal. Om de onderwerpen dynamischer te maken fotografeerde of filmde men letterlijk dwars en in harde contrasten. Dit was ook nodig om het verlies aan zwartwit te compenseren als de foto’s afgedrukt werden. Ook deze culturele tijdschriften weken in hun nieuw-zakelijke vormgeving en paginavullend beeldgebruik af van bijvoorbeeld het tijdschrift ‘Het Leven’ dat de burgerman op zijn rooktafel had liggen.
Slappe groet
Voor de doorsnee Amsterdammer nu zijn de “gewone” foto’s het boeiendst. Allemachtig, wat was de stad vies en straatarm. Een volksjongen laat zijn onderbeen zien. Tijdens de Jordaan-oproer (1934) is hij daarin geraakt door een politiekogel. Fernhout registreerde onartistiek hoe een politieagent met een karwats en een getrokken pistool de wijk in loopt.
De foto op de schutbladen van een onbekende maker laat een goedaardige meute mannen zien. Hoeden en petten op het hoofd geven aan of je patroon of knecht bent. Zijn het voetbalsupporters, toen nog vredelievend van aard? Een aantal van de eerste moderne fotografen ging tijdens de Tweede Wereldoorlog ondergronds als de “Ondergedoken Camera”, dat uiteraard buiten het bereik van het boek valt.
Toch had je in de voorafspiegeling van WO II wel iets meer politiek verwacht. Na de Crisisjaren vormden zich communistische, socialistische en nationaalsocialistische groeperingen die elkaar en zo het stadsleven terroriseerden. Een intrigerend tijdsbeeld is een foto van meisjes-in-uniform die met hun rechterarm een slap soort Fascistengroet brengen. Het blijken Graalmeisjes te zijn: een Rooms-Katholieke vrouwenbeweging.
Bij een klaarheldere foto van weinig gedisciplineerd marcherende zwemmers denk je onwillekeurig aan hoe veel strakker de Nazi-propagandafilmster Leni Riefenstahl dit in beeld bracht.Het boek besluit met een anti-Nazi affiche dat Cas Oorthuys en Jo Voskuil in 1936 maakten voor een expositie over de Olympiade van Berlijn. We zien een kogelstoter die als 20ste eeuwse Laokoön verstrengeld in een hakenkruis.
Over de oorlogsperiode bestaan al veel boeken. Dit boek is het derde en laatste in een reeks, die begon met Amsterdam, in 1845. Ook in dit mooie fotoboek blijf je bladeren.
Modern Perspectives Amsterdam, 1920-40, tentoonstelling in het Stadsarchief Amsterdam i.s.m. Eye Filmmuseum, tot 16 februari 2020 te bezoeken
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
