"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Nederland uit de lucht geschoten

Woensdag, 21 oktober, 2020

Geschreven door: Judith Moortgat
Artikel door: Evert van der Veen

De vroegste luchtfoto’s 1916 – 1939

[Recensie] Fotografen van ‘Luchtvaartafdeeling’ – de voorloper van de Koninklijke Luchtmacht – gingen aan het begin van de 20e eeuw de lucht in om Nederland van boven vast te leggen. Het boek Nederland uit de lucht geschoten samengesteld door Judith Moortgat is dan ook gemaakt in samenwerking met het Nederlands Instituut voor Militaire Historie dat ruim 3000 foto’s in z’n archief heeft. De auteur is hier werkzaam.

Een paar honderd foto’s van landschappen, steden, dorpen en de (militaire) infrastructuur zijn in dit boek gebundeld en geven met elkaar een boeiend overzicht van hoe Nederland er bijna honderd jaar geleden uitzag. Ook werden er foto’s gemaakt voor archeologisch en historisch onderzoek.

Het boek is helder opgezet en begint met een inleiding over de ontwikkeling van het vliegen en de fotografie. De werkwijze, de techniek en de materialen komen ter sprake. In 1935 werd een speciaal vliegtuig voor het maken van foto’s in gebruik genomen. Ook de KLM begon een fotografie-afdeling; later werd dit de KLM Aerocarto die landkaarten ontwikkelde. Voorheen werden deze vanuit het kadaster samengesteld maar de nieuwe vorm van fotografie maakte dat overbodig. Interessant is de werkwijze die wordt uitgelegd waarbij er steeds een overlap is van 60% om tot een betrouwbaar beeld te komen. Het bedrijfsleven zag de waarde van luchtfotografie voor promotie in en gaf steeds meer opdrachten.

Een aantal foto’s maakte op mij een bijzondere indruk, zoals de foto van Fort Hanswijk, fraai aan de Lek en vanuit de lucht is de militaire opzet van dit verdedigingswerk goed zichtbaar. Bijzonder is de foto van de oostelijke zijde van de Grebbeberg die in april 1940 is genomen, kort voordat hier de hevige gevechten in de meidagen zouden plaatsvinden.

Boekenkrant

Het overgrote deel van het boek is gewijd aan de provincies van ons land. Een overzichtskaart laat zien waar de foto’s zijn genomen. Soms zijn er in spiegelbeeld bijschriften. Jammer is dat er geen beschrijving is van belangrijke gebouwen die op de foto zichtbaar zijn. Omdat de duiding van foto’s ontbreekt, is de lezer aangewezen op z’n eigen kennis. Meer tekst en uitleg had de betekenis van de foto’s wel vergroot. Dat neemt niet weg dat er mooie foto’s in het boek ‘Nederland uit de lucht geschoten’ staan. Een aantal voorbeelden die mij in het bijzonder troffen:

  • Hindeloopen is fraai belicht en komt met z’n kerk tegen de zeedijk prachtig tot z’n recht.
  • West-Terschelling is vanuit een mooi perspectief genomen en ligt prachtig te midden van de omringende duinen.
  • Warnswerd ligt in een strak patroon van landerijen en sloten dat juist van boven mooi zichtbaar is.
  • Nieuwe Schans ligt bijna abstract in het omringende landschap. Deze foto heeft een bijna kunstzinnige uitstraling.
  • Emmen is nog een dorpje in het groen en heeft sindsdien een stormachtige ontwikkeling doorgemaakt. Olst is nog geen dorp maar een oversteekpunt van de IJssel.
  • De huizen in Deventer langs de IJssel komen mooi over en de grote kerk is duidelijk aanwezig. Datzelfde geldt voor Kampen met een vergelijkbare ligging.
  • Urk is nog een eiland in de Zuiderzee; aan de bovenkant is al wel de dijk te zien die in het begin van de vorige eeuw richting Lemmer werd aangelegd. Ook van Marken is een mooie opname die het eilandje goed in beeld brengt.
  • De vierkante vesting Elburg komt vanuit de lucht pas goed naar voren; het stadje wordt omzoomd door een bomenrij. Ook Naarden komt als vesting met zijn stervormige structuur schitterend naar voren.
  • De molen bij Wijk bij Duurstede wordt fraai belicht en ligt geïsoleerd in het landschap. De foto maakt bijna een surrealistische indruk.
  • Van Rotterdam zijn meerdere foto’s aanwezig maar zonder toelichting is niet duidelijk wat er is te zien. Ook was het goed geweest om aan te geven in hoeverre gebouwen al dan niet het bombardement in 1940 hebben overleefd.
  • De oude pier van Scheveningen straalt sfeer en allure uit en vormt een eenheid met het Kurhaus dat aan de bovenkant nog zichtbaar is.
  • Interessant is de foto waarop de bouw van de Afsluitdijk zichtbaar is.
  • Buitengewoon fraai is de foto van het Centraal Station in Amsterdam met daarachter het IJ.
  • IJmuiden heeft nog niet de grote sluizen van vandaag en Schiphol is nog een eenvoudig vliegveld(je).
  • Prachtig is de opname van Texel waarbij het gehele eiland in beeld is gebracht.

Dit boek roept nostalgische gevoelens op over de gemoedelijkheid die plaatsen uitstralen. Het kleinschalige karakter van de meeste plaatsen is er niet meer. Veel oude plaatsen hebben hun centrum vrij goed bewaard maar zijn wel veranderd en vooral groter geworden. De aanleg van wegen heeft het aanzien van plaatsen vaak ingrijpend, soms teveel, veranderd.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles