Hoorspel, of toch liever luisterboek?
In het kader van de actie ‘Nederland leest’ is in 2009 een gratis herdruk verschenen van Hella S. Haasses Oeroeg (1948). Op Recensieweb zijn al enkele kritieken van dit boek verschenen waarin verschillende aspecten van de roman belicht worden. In deze kritiek richt ik mij niet op het gedrukte boek, maar op de luisterboeken: het eveneens in 2009 verschenen hoorspel, waarin het verhaal is bewerkt door Melissa Prins, en het luisterboek van uitgeverij Rubinstein, voorgedragen door de inmiddels eenennegentigjarige auteur Hella Haasse zelf.
Het beluisteren van een verhaal blijkt behoorlijk ver van het lezen ervan af te staan. Dat geldt voor het hoorspel omdat dit een bewerking van het boek is en niet zuiver de oorspronkelijke tekst bevat, maar ook de ervaring van het voorleesboek is wezenlijk anders dan die van de gedrukte tekst. Sinds grofweg de jaren zeventig immers, wordt de auteur niet langer als onderdeel van een tekst of verhaal gezien. Een lezer heeft een tekstaanbod en daarmee zal hij het moeten doen. Een luisterboek als van Rubinstein is een grote spelbreker in dit moderne gedachtegoed: tussen de verteller, geïmpliceerde auteur – en welke hypothetische entiteiten nog meer tot leven zijn geroepen in de moderne narratologie – en de lezer, staat plots weer de auteur van het verhaal. Haasse leest haar eigen verhaal voor, bepaalt de intonatie, de rustpunten, en voegt zo haar eigen interpretatie aan het geschrevene toe.
De schrijver wordt zo weer een wezenlijk, levend onderdeel van het boek, waar hij in 1968 nog door filosoof Roland Barthes doodverklaard was. De invloed die Haasse heeft op het verhaal is relatief beperkt, men zal haar hooguit betrappen op een opgewekter stemgebruik bij het vertellen over de jonge spelende Oeroeg en de ik-figuur, en een bedrukter stem bij het spreken van een oververmoeide vader. Het is niets wat een andere voorlezer niet zou doen, en Haasse laat een ‘objectieve’ lezing horen: ze voegt geen, of geen merkbare boodschap aan haar boek toe. Ze laat het ‘leesproces’ aan de luisteraar.
Dit in tegenstelling tot wat de HoorSpelFabriek doet. Zij korten de vertelling in van een bijna drie uur durend voorleesboek tot ongeveer 75 minuten ‘toneel’. In het weglaten van stukken tekst, en nog meer in het niet weglaten van het andere, beslissen zij over de kern en de bijzaken, en voegen zij dus hun interpretatie toe aan het boek. Een heetgebakerde schrijver zou dit weglaten als een belediging aan het adres van zijn tekst zien, en in mijn ogen niet geheel onterecht: in een goed gecomponeerde roman kan niet zomaar geknipt worden.
De oplossing ligt voor de hand: men moet het hoorspel Oeroeg en het luisterboek Oeroeg als twee verwante, maar wezenlijk andere werken zien. Aan de bewerking van Prins zitten wat nadelen: zo gaat door het grove knipwerk een groot deel van de morele lading van het boek verloren. De rode draad van het verhaal blijft wat het was, maar veel van de subtiliteiten die in het oorspronkelijke boek zo mooi aangeven dat de Nederlanders niet zo gewenst zijn in Indië als ze zelf denken, worden achterwege gelaten. De teloorgang van de vriendschap tussen de ik-figuur en Oeroeg is ook meer een sprongsgewijs dan een gradueel proces, en dit is een groot verlies.
Maar Prins heeft ook de mogelijkheden van een geluidsdragend medium in het voordeel van het verhaal aan weten te wenden. Omgevingsbeschrijvingen als de aanwezigheid van stromend water of hoog gras wordt vervangen door het geluid dat het zou kunnen veroorzaken; aanduiding van de spreker wordt onnodig gemaakt door ieder personage een eigen stem te geven. En hoewel deze stemmen als gewoon in toneel vrij langzaam praten, interrumperen zij elkaar wel, wat de dialogen tot leven brengt. Hoewel ik helemaal niet een uitgesproken voorstander ben van ‘eenvoudige leesbaarheid’, vind ik de rustgevende, bijna hypnotische werking van de geluiden en eenvoudige identificeerbaarheid van de personages een heel geslaagde eigenschap van het hoorspel.
Ook Haasse heeft een prettige voorleesstem, en hoewel niet in dezelfde mate als het hoorspel, is het luisteren van Oeroeg een rustgevende bezigheid. Dat ‘bezigheid’ verdient wel enige nadruk: waar men in een gewoon boek zelf zijn rustpunten voor recapitulatie kan pakken, vertelt een luisterboek gewoon door. Hierdoor is het op momenten zelfs intensiever dan het lezen van een boek, en is het moeilijk te combineren met afleidende omstandigheden – het hoorspel durf ik zelfs gerust een automobilist af te raden met het oog op de verkeersveiligheid.
Daarmee kom ik toch weer terug op het grootste bezwaar dat ik heb tegen de bewerkte versie van het boek: de gebreken door het inkorten. Haasses Oeroeg ís knap gecomponeerd, en verdient de verkorting niet. Een simpel voorbeeld hiervan in Prins’ bewerking is de onduidelijkheid over het vertelperspectief. Waar in het oorspronkelijke boek vanaf de eerste bladzijde duidelijk is dat het verhaal gaat over een kindervriendschap en een jeugd in Indië, verteld door de ik-figuur als volwassen man, duurt het in het hoorspel een kwartier voordat de luisteraar dit ontdekt. Dat levert verbazing op, onduidelijkheid, en de wil om terug te bladeren. Maar het stuk speelt door, en zo blijft aan het einde van de cd een gevoel van een niet voltooid verhaal over, een verhaal met belangrijke gaten. Het luisterboek waarin niet geknipt is neemt de tijd wel deze gaten op te vullen, en het krijgt dan ook mijn voorkeur boven de bewerking ervan.
Hoorspel: Oeroeg, Hella Haasse & Melissa Prins, Uitgeverij HoorSpelFabriek, ISBN9789077858400
Luisterboek: Oeroeg, Hella Haasse, Uitgeverij Rubinstein, ISBN 9789054445784
