"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Onder de paardendeken

Vrijdag, 25 december, 2020

Geschreven door: Diverse Auteurs
Artikel door: Roeland Dobbelaer

Verhalen uit Rusland over kerstmis en de winter

[Recensie] Een jaar of tien geleden kampte de Nederlandse Spoorwegen elke herfst als de eerste tien, vijftien, blaadjes van de boom vielen, met een grote uitval van treinen. De sporen waren dan te glad en het rijden te onveilig volgens de NS. Soms ontspoorde zo de complete dienstregeling. Spottend verschenen er dan filmpjes van treinen uit Siberië die zich met een stevige snelheid zonder enige hinder zo leek het door muren van sneeuw heen baanden. Van die Russen, daar kon de NS nog wat van leren, was de boodschap.

Als Rusland ergens om bekend staat zijn het wel de extreem koude winters met temperaturen van ver onder de –20 graden. Iedereen kent de beelden van Moskou dat onder metershoge sneeuwhopen ligt. Met de klimaatopwarming zijn de Russische winters tegenwoordig ook veel milder aan het worden. Maar wie wil lezen hoe koud het er kon zijn kan natuurlijk altijd in de Russische literatuur terecht. Een paar jaar geleden liet Guzel Jachina met haar magistrale roman Zulajka opent haar ogen zien dat in de Russische hel er geen vagevuur en hitte is, maar diepe ijskoude en ondoordringbare sneeuw. Nu zijn Russen van nature niet het meest optimistische en vrolijke volk, althans Russen uit romans, ik ken geen ‘echte’ Russen. Het gaat in Russische romans en verhalen vaak over mensen die weinig klaarkrijgen in het leven, of het zijn eeuwige armoedzaaiers en stumpers of om omhooggevallen types, vaak militairen en kantoorklerken die zich heel belangrijk vinden, maar ook niets voorstellen. Strenge winters waardoor je land een half jaar platligt helpen dan ook niet bij een optimistische en vrolijke volksaard. Je zou denken dat in een bundel met verhalen van de grootste Russische schrijvers, allemaal mannen overigens, die zich afspelen in de winter en rond de kerst er weinig te lachen valt. Het tegendeel is echter waar. Russen hebben naast gevoel voor melancholie ook ontegenzeggelijk veel humor, ook dat leert hun literatuur me. Er daarom valt er juist veel te lachen in Onder de paardendeken, Russische Winterverhalen, een bundel samengesteld uit de beroemde Russische bibliotheek van uitgeverij Van Oorschot. Het boek zit vol met overijverige mensen die zich in het midden van de donkerste en koudste nachten toch naar buiten begeven om mensen te redden, hun liefje te zoeken, een boodschap te moeten doen.

Neem het openingsverhaal De kerstboom van Vladimir Vojnovitsj waarin de ik-persoon er op oudjaarsavond door zijn vrouw op uitgestuurd wordt om een kerstboom te kopen. Vojnovistj neemt op een heerlijke manier de sovjet-bureaucratie op de korrel. Per ongeluk geeft de kerstboomkoper zijn aankoopbewijs van de kerstboom af en meteen daarna wordt zijn boom geconfisqueerd. Er wacht hem een urenlange ondervraging op het politiebureau hoe hij aan de boom is gekomen. Laat op de avond komt hij moedeloos met lege handen thuis. Toch wordt het nog een leuke kerst, omdat het nieuwe vriendje van de dochter bij de politie werkt en een fijn kerstcadeau meenam. De goede verstaander snapt nu de plot wel.

Of neem de dokter in het verhaal De sneeuwstorm van Michail Boelgakov die zijn leven riskeert om een gewond meisje te redden. Hij weet bij voorbaat dat het kansloos is, maar toch gaat hij. Als hij uiteindelijk terugkeert in zijn huis, na een woeste tocht door een sneeuwstorm is hij uiterst voldaan dat hij de doodsoorzaak goed heeft kunnen vaststellen. Niks beroepseer, gewoon beroepsdeformatie.

Boekenkrant

Bekender is verhaal De jas van Gogol, over de meest saaie ambtenaar van Sint Petersburg, Akaki Akakijevitsj, die zijn dagen slijt met het overschrijven van ambtelijke stukken. Omdat zijn oude jas kapot is en de winter nadert besluit hij een nieuwe jas te kopen. De jas wordt het nieuwe doel in zijn leven en uiteindelijk haalt de nieuwe jas zijn hele leven overhoop:

“Het is niet duidelijk hoe het hele departement ineens ter ore was gekomen dat Akaki Akakijevitsj, een nieuwe jas had en dat zijn soepjurk niet meer bestond. Op hetzelfde ogenblik kwam iedereen naar de portiersloge gerend om Akaki Akakijevitsj’ nieuwe jas te bekijken. Ze begonnen hem te feliciteren en te begroeten, zodat hij eerst alleen maar glimlachte, maar zich daarna zelfs opgelaten begon te voelen.”

Akaki krijgt praatjes en dan gaat het natuurlijk gigantisch mis. Want goed aflopen doen de meeste van deze verhalen niet. Het blijft Russische literatuur.

Ook is er ruimte voor romantiek in de bundel. Wolven van Boris Pasternak begint met het uitvoerig beschrijven van de idylle tussen dokter Zjivago en Lara, maar al snel wordt deze ruw verstoord als er zich ongenode gasten aandienen. In De sneeuwstorm van Aleksander Poesjkin besluiten twee geliefden, zij rijke dochter van een landheer en hij een armoedige soldaat, om toch te trouwen ondanks de afkeuring van haar ouders. Juist in de nacht met de zwaarste sneeuwstorm van het jaar gaan ze op weg naar een kerkje. Zij vanaf het ouderlijke huis, hij vanaf zijn pension. Zij komt op tijd aan, hij verdwaalt. Ze komen elkaar nooit meer tegen. Het verhaal kent nog wel een bijzondere afloop.

Het mooiste verhaal, of meest romantisch zo u wilt, is dat van Konstantin Paustovski, Sneeuw, over een onverwachte ontmoeting tussen twee mensen, die meteen voor elkaar vallen.  Nikolaj Potapov is officier en vecht een oorlog op de Krim uit. Tatjana Petrovna is met haar dochter gevlucht uit Moskou om daar de oorlog te ontlopen. Ze vond onderdak in het huis van de vader van de man. Na drie maanden overlijdt de oude man. Als Nikolaj terugkomt uit dienst, vindt hij de vrouw in het huis van zijn vader. Hij weet zeker dat hij Tatjana eerder heeft gezien, en dat het zijn bestemming is om van haar te houden: “Maar het leven heeft zich genadig tegenover mij getoond en ik heb u toch ontmoet. En als alles goed afloopt en u mijn leven met mij wil delen, dan schenk ik het u uiteraard.”

Romantischer kan niet, toch zit er nog een dubbele bodem in het verhaal, maar dat kan de liefde niet deren.

Voor wie nog in de kerststemming wil komen is Onder de paardendeken een aanrader, een lappendeken van menselijkheid en menselijke onmacht, maar dan magistraal verteld en met een vrolijke noot.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles