Boosaardige anti-islam satire
[Recentie] Altijd is de publicatie van een nieuwe roman van de Franse aartsprovocateur Michel Houellebecq in Frankrijk een gebeurtenis van belang. De verschijning van Onderworpen werd begin dit jaar (2015/red.) echter overschaduwd door de aanslag op de redactie van het tijdschrift Charlie Hebdo. Sommige commentatoren meenden dat roman en realiteit daarmee samenvielen – want de islamisering van de samenleving is het onderwerp van de nieuwe Houellebecq.
Maar wie dat beweert heeft het boek niet goed gelezen, en heeft de subtiliteit van Houellebecqs provocatie niet werkelijk doorzien. Zoals veel van Houellebecqs eerdere boeken speelt Onderworpen zich af in de nabije toekomst – een beproefd maar effectief satirisch procedé: vertrouwde situaties worden gemengd met ontregelende elementen, en bestaande ontwikkelingen kunnen tot in min of meer absurde consequenties worden doorgetrokken.
Centrale gebeurtenis in het boek zijn de Franse presidentsverkiezingen van 2022. De traditionele politieke partijen hebben hun veerkracht verloren, en de kandidaten die in de tweede ronde resteren zijn Marine Le Pen, de leidster van het rechtse Front National, die zich inmiddels is gaan kleden als Angela Merkel om salonfähiger te zijn, en een zekere Mohammed Ben Abbes, de leider van een islamitische partij, de Moslimbroederschap. Dankzij de steun van de socialisten slaagt de laatste erin om de tweede verkiezingsronde te winnen.
Houellebecq heeft merkbaar een sardonisch plezier gehad bij het bedenken de gevolgen van zo’n overwinning. Hoofddoekjes bepalen uiteraard het modebeeld. Al snel beginnen ook Fransen een tweede vrouw te nemen. Er wordt bezuinigd op de onderwijsbegroting, omdat vrouwen niet meer zo lang hoeven te studeren. Ook in details ziet men de verandering: op officiële recepties worden traditionele Franse hapjes vervangen door de liflafjes van een Libanese traiteur.
Wij zien dit alles door de ogen van de verteller, François, een veertiger, literatuurdocent aan de Sorbonne-universiteit, die een proefschrift heeft geschreven over het werk van de decadente negentiende-eeuwse katholieke schrijver Joris-Karl Huysmans. De academische carrière van François is honorabel maar niet uitzonderlijk, privé houdt het in zijn leven niet over: François scharrelt wat met zijn studentes, en is een flinke innemer. Zijn leven ziet hij realistisch onder ogen: “Ik verwachtte uiteraard geen gelukkig levenseinde te hebben, er was geen enkele reden waarom ik zou worden gespaard voor rouw, invaliditeit en pijn; maar ik had tot nu toe mogen hopen deze wereld op niet al te gewelddadige wijze te mogen verlaten.”
Na de machtswisseling wordt hij, onbruikbaar geworden, ontslagen met behoud van volledig pensioen, betaald door Saoedi-Arabië. Daarbij legt hij zich zonder veel moeite neer, te meer omdat hij een eervolle editeursklus krijgt. Ook de personen rondom hem schikken zich doorgaans probleemloos in de nieuwe situatie – alleen François’ joodse vriendin Myriam en haar ouders emigreren spoorslags naar Israël. De roman bevat een paar prachtige bijrollen, die sterk bijdragen tot de geloofwaardigheid van de gebeurtenissen en het leesplezier: Alain Tanneur, werkzaam voor de geheime dienst, die François tot twee keer tegen het lijf loopt en zijn licht laat schijnen over de recente ontwikkelingen, en vooral Robert Rediger, de voorzitter van het universiteitscollege, even slim als karakterloos en ambitieus.
Daarin zit de echte angel van Houellebecqs satire: het gemak en het opportunisme waarmee zijn personages zich naar de nieuwe situatie richten, zowel voormalige leden van rechtse, identitaire politieke bewegingen als politiek onverschilligen. Ook François overweegt, aan het eind van de roman, serieus om zich tot de islam te bekeren. Met, zo voelt de lezer, als voornaamste reden de vraag: waarom ook niet? Een boosaardiger ironie is nauwelijks denkbaar.
Dankzij crowdfundung verscheen er tegelijk met deze nieuwe roman een informatief boekje van Houellebecqs vaste vertaler, Martin de Haan. Daarin loopt deze de carrière van de schrijver nog eens door en haalt hij herinneringen op aan ontmoetingen die hij met de schrijver heeft gehad. Verhelderend zijn de Tien praktische wenken voor de beginnende Houellebecqvertaler. Maar het meest geboeid werd ik door De Haans uiteenzetting over het gebruik van de puntkomma. Op het eerste gezicht misschien een wat esoterisch onderwerp, maar het stuk biedt de leek een mooie blik op de wijze waarop er gekokkereld wordt in de vertaalkeuken. En het allermooiste is voor het laatst bewaard: de Nederlandse vertaling van een nooit gepubliceerde autobiografische tekst van Houellebecq uit 2005, Doodgaan, waarin de schrijver zijn lezers kwetsbaarder dan ooit tegemoet treedt.
—
Eerder verschenen in Trouw
