Mijmeren over een verloren tijd
[Recensie] Het moet een mooie tijd zijn geweest, de Belle époque, dat zo ergens begon na de Frans-Duitse oorlog van 1870 en eindigde met de Eerste Wereldoorlog. Er was sprake van meer dan veertig jaar vrede in Europa, de economieën draaiden op volle toeren, er was welvaart (waar zelfs de arbeiders van mee begonnen te profiteren), de wetenschap en de filosofie brachten nieuwe inzichten (zoals de psychoanalyse), nieuwe technologieën en nieuwe politieke bewegingen voort. En er was veel kunst en cultuur en vooral veel ruimte voor experimenten in de kunsten, eerst het impressionisme, en later art-nouveau en jugendstil.
Als we de boeken van Thomas Mann en Stefan Zweig, beiden geboren in de Belle époque, moeten geloven was het vooral ook een mooie tijd om op te groeien. Beiden heren komen in hun boeken woorden te kort om de periode te beschrijven. Meerdere boeken van Thomas Mann hadden het burgerlijke milieu uit dit tijdperk als onderwerp en Stefans Zweigs autobiografie De wereld van gisteren is een grote lofzang op de periode die met de Eerste Wereldoorlog bloedig zou eindigen. De laatste romans van beide heren grepen ook weer terug naar wat ze in hun eigen jeugd hadden gezien. Maar het was niet altijd rozengeur en maneschijn. Bij Stefan Zweig vind je in zijn Ungeduld des Herzens uit 1939 ook de nodige kritiek op de manier van omgaan met elkaar. De vormelijke maniertjes, de overdreven beleefdheid, de burgerlijke onvrijheid. Die gezamenlijk alleen maar leidde tot ongemakkelijke situaties. Het boek zit er vol mee.
Bij Thomas Manns laatst roman Ontboezemingen van de oplichter Felix Krull, is geen spoor van kritiek op de tijd van zijn jeugd te vinden. Het is een vrolijke, maar vooral brave roman geworden. De overdreven omgangsvormen waren voor Mann eerder een warm bad waar je je heerlijk in kon wentelen en waar een kleine bedrieger als Felix Krull goed kon gedijen. En waarin ook een aankomend schrijver als Mann zelf furore kon maken. Vaker is gesteld dat Felix Krull de bedrieger wel heel veel trekjes van Thomas Mann de schrijver heeft.
Mann had delen van het manuscript al jaren eerder gemaakt, in de periode voor de Eerste Wereldoorlog, maar steeds kregen andere projecten voorgang. Korte stukken werden al in de jaren twintig gepubliceerd, maar pas ver na de Tweede Wereld oorlog legde hij de laatste hand aan het eerste deel van Ontboezemingen. Van een tweede deel is het nooit gekomen.
Ontboezemingen is een boek wat maar langzaam op gang komt. Felix Krull is een wat ziekelijke jongen die geen zin in school heeft en veel spijbelt. Hij leeft in een eigen werkelijkheid en fantaseert er behoorlijk op los, zijn moeder verwent hem, zijn vader is zoals dat hoort in die tijd een vader op afstand. Zijn vader is handelaar en rommelt zakelijk zijn inkomen bij elkaar. Als hij door zijn gerommel in de problemen komt, beneemt hij zich van het leven en is het afgelopen met de welvaart in het gezin. Felix moet aan de bak, wordt opgeroepen voor de keuring voor militaire dienst – er volgt een hilarische passage over hoe hij afgekeurd wordt – en besluit dan naar Parijs te gaan om daar zijn geluk te beproeven. Hij gaat werken in een hotel, en vanaf dan krijgt de roman vaart en vanaf dan is er ook sprake van een wonderlijke genezing van Krull. Hij blijkt nu heel hard te kunnen werken, maar wel op zo’n manier dat hij heel geraffineerd telkens een stapje hoger op komt in het hotel, vlijtig spaart, dingen uitruilt, zich door rijke dames laat verwennen, cadeaus van hen krijgt en die meteen weer omzet in cash. En zo ondergaat de kleine ziekelijke Krull een metamorfose naar succesvolle dandy. Hij neemt de identiteit aan van een rijke, adellijke jongeman en reist naar Lissabon waar hem nog meer geluk te wachten staat.
De roman verscheen uiteindelijk in 1954. Voor Thomas Mann adepten is elk boek van de grote schrijver natuurlijk een boek van belang. Maar waarom Mann bijna tien jaar na de Tweede Wereldoorlog nog zoveel moeite heeft gedaan om het boek af te schrijven, een boek over een tijdperk van heel lang geleden, wat niets meer te maken had met de tijdgeest van het nieuwe Europa in de jaren vijftig, dat is mij een raadsel. Wilde hij nog een keer zijn kunstje laten zien? Of was het vooral een persoonlijk project van een oude man, die twee wereldoorlogen verder en heel veel illusies armer, voor zichzelf nog een laatste keer de tijd wilde oproepen waarin hij echt gelukkig was, als kind, als jongeman en als aankomend schrijver?
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
