Verbazingwekkende samenhang van levensverhalen
Dat H.C. ten Berge zijn sporen ruimschoots heeft verdiend, bleek afgelopen mei wel toen de P.C. Hooftprijs aan hem werd toegekend voor zijn gehele oeuvre. De jury prees hem om de ‘onschatbare invloed van zijn literaire pioniersarbeid en zijn uitzonderlijke dichterlijke kwaliteiten.’ 42 jaar nadat hij met de bundel Poolsneeuw debuteerde, komt hij met Ontluisd verleden, dat op de achterflap omschreven wordt als een ‘doorgecomponeerde novellenbundel’. De individuele novellen staan namelijk niet volledig op zichzelf. Ze worden verbonden door terugkerende historische thema’s – o.a. de Tweede Wereldoorlog – en door een constant terugblikken van de personages. Een terugblik waarin feit en fictie door elkaar heenlopen, dat wel. ‘(Feiten) zijn naakt en staan de verbeelding in de weg. Je hoeft ze niet eens te verdraaien om er lelijk naast te zitten.’
De bundel bestaat uit vijf novellen, waarvan de eerste vier tegen eenzelfde achtergrond spelen, namelijk de ontmoeting tussen M en Betty. M heeft jarenlang in een studio naast Betty’s huis gewoond en is op de bonnefooi op visite gekomen in Zeedorp. Zowel M als Zeedorp verwijzen naar werken voorafgaand aan Het geheim van een opgewekt humeur (1986) en De Jaren in Zeedorp (1998). Waar in dit laatste boek Moortgat zijn jeugd in Zeedorp memoriseert, daar roepen M en Betty hier hun leven in herinnering. Een groot deel hiervan bestaat uit de levens van de mensen die in de eerste helft van de twintigste eeuw langskwamen in Betty’s huis: dichters, schrijvers en andere kleurrijke excentriekelingen. Naarmate het boek vordert, wordt het duidelijk dat veel van de losse eindjes die deze personen vormen met elkaar verbonden kunnen worden.
De rode draad die alle individuele levens verbindt is de vraag hoe de kansen uit het leven kunnen worden aangegrepen, en deze thematiek wordt uitgewerkt in succesverhalen én tragedies. Neem het verhaal van Tilman. Onder invloed van de tamelijk obscure musicus-mysticus Rieks Verwoold van Zanegeest wijdt deze jongen zijn leven aan de letteren. Zijn leermeester heeft echter een verstikkende uitwerking op hem, en daarom moet Tilman op zijn twintigste al concluderen dat hij ‘het eindpunt van zijn pas ontdekte dichterlijke mogelijkheden heeft bereikt’. Hij gaat zwerven en zijn leven komt vervroegd en roemloos ten einde. Hieraan tegengesteld is het leven van Axel Rondeel, die M tegenkomt in het plaatselijke café. Rondeel is een gepensioneerde zakenman die ondanks zijn leeftijd van 85 jaar nog steeds onverschrokken en met volle zeilen vooruit gaat: zijn levensverhaal is bijna twijfelachtig bomvol.
Ten Berge doorspekt de verhalen ook met literaire geschiedenis, wat gezien zijn achtergrond bij het tijdschrift Raster niet verwonderlijk is. De verhalen met Lawrence Durell en Eduard de Nève – met Tilman en Rondeel de onderwerpen van de eerste vier novellen – in de hoofdrol, zijn verhalende essays over Durells literatuur, en De Nève’s geschiedenis is een documentaire over zijn leven en dat van (één van) zijn vrouw(en) Jean Rhys, de Brits/creoolse schrijfster. Deze mengvorm van verhalen en literaire essays maakt de bundel erg divers, maar soms ook moeilijk leesbaar.
Een nadeel van Ontluisd verleden is de licht bittere ‘vroeger-was-alles-beter’ toon van M. Al merkt M zelf op dat hij geen ‘grumpy old man’ moet worden, zijn veelvuldige mijmeringen over het verleden worden nooit positief. Ook het vijfde verhaal – dat los staat van M en Betty – zet deze toonzetting voort: een man kijkt terug op zijn leven en ziet dat het is ‘verschraald en vastgelopen’. Dit verhaal mag dan wel eindigen met een ommekeer, dit blijft beperkt tot de laatste drie pagina’s van de hele bundel, die daarmee als geheel toch een beetje klagerig overkomt.
Afgezien van dit – overigens kleine – nadeel, vertelt Ten Berge een mooi verhaal dat de afzonderlijke levensverhalen overstijgt. Centraal staat de op- en neergang van mensen, die ieder voor zich een deel van het geheel vertellen. ‘Men moet het doen met de scherven van een vaas, met de puzzelstukken van een uiteengevallen vaas.’ Maar ondanks de fragmentarische beelden ontstaat er wel degelijk een geheel.
Ten Berge blikt terug op zijn verleden en dat van anderen, deels werkelijk gebeurd, deels fictief. Voor liefhebbers van zijn werk en (literaire) geschiedenis is dit een verbazingwekkend mooi geconstrueerde bundel.
