Archeologie in West-Brabant
[Recensie] Opgravingen in Bergen op Zoom verscheen ter afsluiting van het jubileumjaar van de Stichting In den Scherminckel [2012/red.], een organisatie van amateur-archeologen in Bergen op Zoom. Het boek werd geschreven door hoofdauteur drs. M.J.A. (Marco) Vermunt, gemeentearcheoloog van Bergen op Zoom, en co-auteur H.L.A. (Alexander) van der Kallen, assistent-archeoloog van Vermunt.
Op basis van de vele opgravingen in en om Bergen op Zoom hebben zij van deze wetenschappelijk verantwoorde uitgave samengesteld, die toch voor een groot (ook niet wetenschappelijk geschoold) publiek aantrekkelijk en prettig leesbaar is. Aan de hand van verschillende opgravingen – hoofdzakelijk uit de periode 1992-2011 waarin veel nieuwe ontdekkingen werden gedaan – stellen zij een werk samen dat rijkelijk is geïllustreerd met kaarten, reconstructies, foto’s van opgravingen en afbeeldingen van vondsten. De publicatie is niet alleen visueel aantrekkelijk, maar ook de schrijfstijl is zeer aangenaam.
Deze publicatie biedt geen compleet overzicht van de geschiedenis van Bergen op Zoom, en dit is ook duidelijk aangegeven de inleiding. Het werk is vooral bedoeld als een overzicht van kleine en grote opgravingen die in en rondom de stadskern plaatsvonden. Door deze opgravingen te beschrijven hoopt het boek mensen enthousiast te maken voor de resultaten van archeologisch onderzoek en de geschiedenis van Bergen op Zoom en tegelijkertijd een wetenschappelijk verantwoorde indruk te geven van de rijkdom die het bodemarchief te bieden heeft. Deze combinatie van wetenschap en populaire geschiedenis is in deze uitgave op een zeer aangename wijze tot uitdrukking gekomen.
Aan de hand van verschillende opgravingen maakt de lezer een reis door de tijd in de omgeving van Bergen op Zoom. Maar eerst wordt een korte beschrijving gegeven van de geschiedenis van het landschap. Op deze manier geven de schrijvers de lezer een indruk van de omgeving waarover ze lezen. Hierna volgen hoofdstukken waarin verschillende opgravingen en tijdperken aan bod komen. Zo wordt begonnen met een hoofdstuk over de Romeinen en het mogelijke heiligdom dat zich onder het huidige Thaliaplein bevond. Aan de hand van een groot aantal scherven van schalen, kommen en amforen is het mogelijk dat dit offergeschenken waren en dat er in Bergen op Zoom een heiligdom aanwezig was. Dit blijft echter giswerk. Zekerder vast te stellen is dat het aardewerk grotendeels is gemaakt van klei uit de omgeving. Dit hebben onderzoekers van de Universiteit Gent en amateur-archeologen uit de omgeving vastgesteld.
Ook komen de vondsten uit de Middeleeuwen in de publicatie aan bod. In het hoofdstuk over de voorstedelijke nederzetting wordt onder andere aandacht besteed aan de opgraving in de Zuid-Molenstraat die sporen van een elfde- of twaalfde-eeuwse boerderij opleverde. Opgravingen tonen aan dat de stedelijke ontwikkeling begon in de dertiende eeuw: door met het uitgraven van het kanaal de drassige gronden tussen de twee heuvels droog te leggen, kon een haven ontstaan. Bergen op Zoom werd met deze haven betrokken in het handelsnetwerk dat de Schelde verbond met onder andere, Antwerpen. In de zestiende eeuw wordt de huidige vorm van Bergen op Zoom in kaart gebracht: de sleutelvorm. De stad was bijzonder goed beschermd met verschillende wallen met stadspoorten, waaronder de Sint-Jacobspoort, de Hampoort en de Sint Nicolaas- of Houtpoort.
Qua handel en nijverheid hield ‘het Bergse’ zich bezig met allerlei ambachten waaronder turfwinning, aardewerk, lakens en leer. Van de lakenvolders zijn tijdens opgravingen in de stad verschillende volkuilen teruggevonden en van de leerlooiers verschillende laafkuipen. Ook is er nabij de looierij van de vijftiende-eeuwse leerlooier Cornelis Tabbaert een groep pispotten gevonden. Dit wijst er waarschijnlijk op dat mensen uit de buurt hun urine meenamen zodat de leerlooier hier huiden mee kon ontharen. Deze mensen werden ´kruikenzeikers´ genoemd.
Wat betreft het aardewerk hoefden inwoners de grondstof niet van ver te halen. Bij opgravingen ten noorden van de haven zijn verschillende putten gevonden waar klei werd gevonden. Opvallend aan het Bergse aardewerk is wel, daar wijzen de auteurs op, dat het eentonige vormen heeft. Dit heeft te maken met het feit dat de klei rondom Bergen op Zoom niet geschikt was om hoger dan 1000 graden Celsius te stoken. Hierdoor kon het aardewerk minder hard worden dan bijvoorbeeld dat van hun concurrenten in het Duitse rijnland die tot 1200 graden Celsius konden stoken. De Bergse pottenbakkers zich daarom ook nooit aan drinkgerei gewaagd, omdat dit ´zachte´ aardewerk moeilijk waterdicht te maken was. Vanaf 1517 werd majolica geïntroduceerd in Bergen op , en daarmee ook in Nederland. Dit speciale keramiek met een bont gekleurde beschildering van glazuur vormde geen concurrentie op de huidige Bergse pottenbakkers, maar een aanvulling.
Naast stedelijke opgravingen behandelen de auteurs in dit werk ook de verdedigingswerken rondom de stad. Zo wordt verteld over het onderzoek bij de forten Moermont, Pinssen en De Roovere. Naast informatie uit archeologisch onderzoek vullen ze hun verhaal hier aan met bronnen uit het Nationaal Archief, zoals plattegronden van de vestingwerken. Hierdoor krijgt de lezer een overzichtelijk beeld van de functie van de werken. Ook komt de fortificatie om de stad aan bod en haar geschiedenis tijdens de Franse belegering.
Een extra aanvulling aan het geheel zijn de kaderteksten die in elk hoofdstuk voorkomen. In deze teksten worden specifieke vondsten en onderzoeken uitgelicht. Zo is het erg interessant dat de auteurs uitleggen dat onderzoek naar DNA van ziekteverwekkers in Bergen op Zoom aantoont dat de bacterie van een andere ´familie´ afkomstig is dan het Franse en Engelse DNA. Dit wijst uit dat de ´Zwarte Dood´ niet via die landen maar via het noorden ons land is binnen gekomen. Dit maakt de lezer nieuwsgierig, maar over de opties hoe de bacterie ons land via het noorden in is gekomen worden helaas geen passages gewijd.
Opgravingen in Bergen op Zoom biedt een rijk geïllustreerde introductie in de geschiedenis van de stad door het aanhalen van archeologische vondsten. De publicatie is echter geen zwaar wetenschappelijk naslagwerk; de beschrijving van de vondsten en onderzoeken blijven oppervlakkig. Hierdoor is het werk wel zeer prettig leesbaar en zeker ook interessant voor de geïnteresseerde leek.
—
Eerder verschenen op Hereditas Nexus
