Wat onverenigbaar is laat zich niet verenigen
[Recensie] In de jaren ’20 zaten de Europese landen nog stevig in het koloniale zadel. In vele koloniën, vooral in Azië, zag je nationalistische bewegingen opkomen die vraagtekens zetten bij de vanzelfsprekendheid van het Europese bestuur en hun oog al richtten op onafhankelijkheid. De reactie van de koloniale overheersers was niet mals, de leiders van de nationalistische bewegingen werden gevangen gezet en de organisaties werden onderdrukt. De meeste Europeanen konden zich niet voorstellen dat hun aanwezigheid niet langer gewenst was en misschien zelfs ten einde zou komen.
Europeanen die vers van de boot afkwamen zaten vaak vol idealen hoe zij om zouden gaan met de ‘inlandse bevolking’, hoe ze vriendschap zouden sluiten en hen echt zouden leren doorgronden. De kolonisten die er al een tijdje waren, zagen dit meewarig aan. Zij wisten dat echte vriendschap met de inlanders niet mogelijk was en al helemaal niet gewenst. De werelden waren gescheiden en zo zou het blijven.
Dit kun je natuurlijk beschouwen als racistisch, maar men had in die tijd natuurlijk gelijk dat er geen echte vriendschap kan ontstaan, al is dat om andere redenen dan men toen dacht. Want een vriendschap is gebaseerd op gelijkwaardigheid. Hoe kun je een oprechte vriendschap hebben als er een fundamentele rechtsongelijkheid is, als de één de onderdrukker en de ander de onderdrukte is, de één de gekoloniseerde en de ander de kolonisator?
In de jaren ’20 ging de Engelse schrijver E.M. Forster (vriend van de Bloomsbury groep) naar India en hij heeft zijn ervaringen verwerkt in de roman Overtocht naar India. Zo’n dertig jaar geleden heb ik de film A passage to India gezien. De film maakte diepe indruk op me, maar ik besefte destijds niet dat het naar een boek was gemaakt. Nu is er een nieuwe vertaling gemaakt en ik heb deze gelegenheid aangegrepen om ook het boek te lezen.
Adele Quested gaat naar India om haar aanstaande verloofde Ronnie Heaslop te bezoeken en hem beter te leren kennen. Ze reist samen met Ronnie’s moeder, Mrs. Moore. Adele is teleurgesteld in het Engelse leven in de kolonie en het verveelt haar dat alle sociale contacten zich alleen op de club afspelen waar Indiërs geen toegang toe hebben. Dat Ronnie zich zo enthousiast heeft aangepast aan de mores van de heersende elite plaatst hem ook in een minder gunstig licht.
Gelukkig heeft Mrs Moore tijdens een bezoek aan een moskee een aardige Indiase jongeman leren kennen, dokter Aziz. Tijdens een theebezoek bij de Engelse onderwijzer Fielding, kunnen Mrs. Moore en Adele nader kennis met hem maken. Aziz biedt aan voor hen een excursie naar de grotten van Marabar te organiseren. Deze excursie is echter vanaf het begin gedoemd en het gaat dan ook helemaal mis.
In een vreemde omgeving met alle mensen die zijn meegereisd, (inclusief een olifant), voelt Mrs. Moore zich onwel. Ze besluit niet verder te gaan en laat Aziz en Adele samen de grotten bezoeken. Adele raakt overstuur in de grotten en de conclusie wordt getrokken dat Aziz haar heeft aangerand. Er komt een rechtszaak waarbij alle relaties veranderen en de politieke situatie op scherp komt te staan.
Dit alles wordt messcherp door E.M. Forster beschreven. Adele en Aziz zijn de twee belangrijkste personen, het is hun verhaal waar het om draait. Adele wilde het “echte India” leren kennen, niet beseffend dat dit niet mogelijk is. Er is geen ‘echt India’, net zoals niet elke Indiër hét voorbeeld is van de gehele Indiase bevolking.
Adele is teleurgesteld in het Engelse leven in India en twijfelt over haar verloving. In die vreemde stemming gaat ze mee met de excursie, hoewel ze er eigenlijk geen zin meer in heeft. Ze komt namelijk tot de conclusie dat ze hier niet wil blijven, dat ze zich niet wil verloven en dat India haar niets meer kan schelen.
Ze wordt meegezogen door het circus dat er om haar heen losbarst vanwege de rechtszaak en lijkt te lamgeslagen om er iets in te veranderen. Ze neemt uiteindelijk een beslissing, al komt dit haar op de haat en afkeer van de hele Engelse gemeenschap te staan. Voor Aziz is de persoonlijke verandering het grootst. Hij is in het begin naïef en is blij met de vriendschap die zich ontwikkelt met Mr. Fielding. Hij is maar al te enthousiast om een uitstapje te organiseren voor de Engelse dames, al was dat in de eerste instantie vooral om te voorkomen dat ze bij hem thuis zouden komen.
Hij is echter geschokt door de manier waarop hij wordt behandeld en raakt verbitterd over de Engelsen in het algemeen en Adele in het bijzonder. Als blijkt dat Fielding zich na de rechtszaak om Adele bekommert in plaats van met Aziz feest te vierenis dat een extra trap na. Pas na vele jaren kan er een deel van de breuk tussen Fielding en Aziz hersteld worden.
De onmogelijkheid van een echte vriendschap als er sprake is van zo’n fundamentele ongelijkheid wordt hier erg duidelijk. Tegelijkertijd krijg je ook een goed beeld van de situatie tussen de verschillende Indiase bevolkingsgroepen onderling en komt de opkomende nationalistische beweging ook een beetje naar voren. Dit vormt niet echt een onderdeel van het verhaal, maar is meer de achtergrond waartegen alles zich afspeelt.
Overtocht naar India is in 1924 uitgegeven, heeft meerdere prijzen gekregen en staat op de lijst van honderd mooiste romans van de 20e eeuw. Een prachtig boek, elegant taalgebruik dat aan de ene kant heel modern aandoet, maar aan de andere kant goed laat merken dat het geen hedendaags boek is. Groot compliment voor de vertaalster, de vertaling loopt zeer soepel en leest heel erg prettig.
De psychologie van de personages, maar ook het begrip van de situatie in India, zijn ook erg goed getroffen en aannemelijk. Dit begrip is niet gemakkelijk voor iemand uit die tijd die er middenin zat, maar daaruit blijkt dat E.M. Forster een scherpe observator was, met een goed overzicht en vooral een groot inzicht in de motieven van mensen en hoe allerlei zaken met elkaar verband houden.
Overtocht naar India laat je nadenken over de mogelijkheid een ander land volkomen te doorgronden en hoe romantische ideeën je hierin kunnen hinderen. De realiteit is vaak niet wat je had verwacht en je fantasie slaat soms behoorlijk stuk op wat je om je heen ziet. Daarbij worden soms situaties verkeerd ingeschat en worden er verkeerde beslissingen genomen, met alle gevolgen van dien.
Dit is met recht een klassieker te noemen.
—
Eerder verschenen op Bettinaschrijft
