Waarom Poetin en Erdogan volgens Tom Zwitser helden zijn
Heeft het liberalisme de wereld in het ongerede gestort? Een analyse van Permafrost, het bijzondere ambitieuze en zwartgallige boek van Tom Zwitser.
[Recensie] Wie het lijvige essay Permafrost van Tom Zwitser leest, betreedt een omgekeerde wereld. Hier wordt een alternatief wereld- en mensbeeld geschetst, dat zich afzet tegen veel gangbare opvattingen. Dit is de grote greep naar een nieuwe geschiedfilosofie, pretentieus en gedurfd. En, u bent gewaarschuwd, de huidige wereld en mens komen er over het algemeen niet goed van af.
In hoofdlijnen komt het beeld dat Zwitser in Permafrost schetst hierop neer: Sinds 1914 leven we in een permanente Koude Oorlog waarbij het liberalisme vanuit de VS en Groot-Brittannië steeds verder oprukt. Dat liberalisme en het bijbehorende Angelsaksisch kapitalisme vernietigt traditionele culturen, die de natuurlijke orde vormden. Een elite, aangeduid als ‘de oligarchie’, manipuleert de massa door voortdurend binnenlandse en buitenlandse vijanden te creëren.
Het Amerikaanse messianisme en daarvoor het Britse streven naar wereldmacht heeft geleid tot een reeks van conflicten. Dat begon in 1914 toen Duitsland het doelwit was, later werden Rusland, het Midden-Oosten en Centraal-Azië doelen. In de grensstreek tussen liberalisme en de traditionele wereld, die steeds verder opschuift, worden voortdurend oorlogen uitgelokt.
In de nationale politiek heeft het liberalisme een totalitaire democratie gevestigd, waarin geen echte tegenspraak mogelijk is. Alleen varianten van dat liberalisme worden getolereerd. Het volk is tot massa omgeturnd en is daarmee een willoos object van de manipulatie van de oligarchie. Liberalisme brengt geen vrijheid, maar ondermijnt die juist.
Ook op het persoonlijk leven heeft dit systeem groot effect. De vraag is zelfs of er nog sprake is van persoonlijk leven. Mensen raken vervreemd van zichzelf. In de termen van de auteur: hun geïdealiseerde Zelf (dat wat de buitenwereld verlangt) en hun echte Zelf botsen, onder andere door de verwoesting van het traditionele gezinsleven en door de ingreep in de verhouding tussen mannen en vrouwen. Het liberalisme is in strijd met de menselijke natuur en gebruikt commercie, techniek en de grote stad om de verhoudingen te veranderen.
Suggestie
Dit verhaal vertelt Zwitser in ruim vierhonderd pagina’s, gevolgd door bijna honderd pagina’s noten. Dat is te veel. Hij valt vaak in herhaling, sommige elementen komen meerdere keren terug en hij maakt weinig onderscheid tussen hoofd- en bijzaken. De schrijver van het boek is tevens de uitgever. Misschien dat die dubbelfunctie niet zo goed uitpakt. In ieder geval had dit boek meer redactie verdiend.
Maar dat zijn vooral uiterlijkheden. Over naar de inhoud. Met zijn brede aanpak is dit werk overdonderend en indrukwekkend, maar niet overtuigend. Zijn selectie van gegevens is selectief. Zijn bronnen zijn vaak partijdig, voor actuele zaken vertrouwt hij vaak op de Russische zender RT. Hij stelt dingen zonder bewijs of is suggestief. Zo is IS opgetuigd door de CIA. En het idee dat IS-leider Al Bagdadi een Mossad-agent is, is “niet helemaal uit de lucht gegrepen.” Nog zo’n suggestie: Het is “niet bekend hoeveel valse-vlag operaties tot nu toe in de naam van de islam zijn uitgevoerd in Europa en de VS, maar ze zijn er wel.”
Zijn interpretaties van allerlei historische gebeurtenissen zijn vaak twijfelachtig, kort door de bocht of berusten op een zeer beperkte selectie van de historiografie. Maar het grootste bezwaar is toch dat hij aan de ene kant een alwetende en actieve oligarchie stelt tegenover een verder grotendeels passieve buitenwereld. Alles en iedereen wordt gemanipuleerd door ‘de oligarchie’ en bijna niemand is in staat om weerstand te leveren.
Is dat een samenzweringstheorie? In ieder geval beweert Zwitser de verborgen agenda bloot te leggen van een machtige groep. Die groep is zeer invloedrijk, maar dat heeft bijna niemand door. Maar, zo stelt Zwitser, ideeën als samenzweringstheorie bestempelen is een vorm van censuur, een manier om denken uit te bannen. Maar dat is ook een te gemakkelijk verweer. Samenzweringstheorieën worden niet per definitie uitgebannen, kunnen zelfs zeer populair zijn. Maar de term zegt wel iets over het soort denken, omdat het in zichzelf een gesloten systeem is en dus bij voorbaat afrekent met kritiek.
Het volk en de massa
Permafrost brengt veel elementen bij elkaar die bekend zijn van eerdere cultuurcritici uit het recentere en oudere verleden: de kritiek op de geestdodende moderniteit, op de grote stad, het verlies van het gezag van de vader, de omvorming van volk tot massa en de negatieve kanten van de vrijheid.
Opvallend is dat Zwitser sterk uiteenlopende auteurs aanhaalt om zijn argumenten te onderbouwen, van de uiterst linkse Naomi Klein tot de oerconservatieve George Kennan. Bijna iedereen die op een of andere manier kritiek heeft op de westerse maatschappij kan hier een plaats vinden. Toch is per slotsom zijn positief duidelijk conservatief. Zijn grootste inspiratiebron is naast Kennan, toch Oswald Spengler, de auteur van de Ondergang van het Avondland.
Net als eerdere denkers zet Zwitser de ‘massa’ die het ontbreekt aan een eigen geest tegenover ‘het volk’. Alleen het populisme maakt van de massa weer een volk, met een eigen wil. Maar ondanks de opmars van het populisme blijft het Westen grotendeels blind. Wie dit opmerkt, is uiteraard zelf de ziener.
Hij betreurt het verlies van het echte leven, zoals onze voorouders hadden. “De mens van vandaag ontbreekt het aan een ziel,” schrijft hij en aan het eind van het boek blijkt hij ook geen ‘borst’ te hebben.
Er is nog wel ‘een man met een borst’ en dat is Vladimir Poetin, de man die in Rusland de oligarchie aan banden heeft gelegd. (Nou ja, hij heeft ze verboden om zich met de politiek te bemoeien, maar toegestaan zichzelf te blijven verrijken.) Poetin biedt wel weerstand tegen ‘de oorlogsmachine’, de VS. Ook voor Recep Tayyip Erdogan zijn er lovende woorden.
Aan het einde van zijn boek speculeert Zwitser wat er was gebeurd als niet de VS en Groot-Brittannië de Eerste Wereldoorlog hadden gewonnen, maar Duitsland en Rusland de handen ineen hadden geslagen. Dan was de 20e eeuw Europeser, christelijker, stabieler en vreedzamer geweest. Hier spreekt niet meer alleen verlangen naar ‘een wereld van gisteren’ (Stefan Zweig), maar ook naar een verleden dat er niet is geweest. Dat verstevigt het pessimisme nog.
Permafrost is het eerste deel van een trilogie. Ik geloof niet dat in het Nederlands taalgebied er recent vergelijkbare geschriften zijn verschenen met de ambitie om op zo’n schaal de geschiedenis te herschrijven. Het geeft inzicht in een moderne conservatieve denkwereld, en dat maakt het interessant. Er worden zeker reële problemen geanalyseerd, maar het laat een bittere nasmaak achter. Dit is een somber, overdreven en vaak ongeloofwaardig boek.
(Noot: Mede geïnspireerd door de analyse van Remieg Aerts, Prometheus en Pandora. Een inleiding tot cultuurkritiek en cultuurpessimisme, in Remieg Aerts en Klaas van Berkel (red.), De pijn van Prometheus. Essays over cultuurkritiek en cultuurpessimisme, (Groningen 1996) 11-66.)
—
Eerder verschenen op Boekenstrijd
