Fascinerend verhaal, meesterlijke verteller
[Recensie] Kristina Sabaliauskaité werd geboren in Vilnius. Zij is Litouwse maar woont voornamelijk in Londen, waar zij werkt als journalist en columnist. Zij is ook kunsthistoricus en schrijver van historische romans. In Litouwen is zij mateloos populair. Zij won vele prijzen en veel van haar werk is vertaald in het Pools en het Lets. Zij staat op het punt om internationaal verder door te breken. Peters Keizerin (2019) is het eerste boek van haar dat is vertaald in het Nederlands, door Anita van der Molen. In Litouwen is dit boek een mega-bestseller, het schijnt de bestverkochte roman in het Litouws ooit te zijn.
Het verhaal speelt in de tijd van Peter de Grote (1672-1725). De hoofdpersoon is Catherina, de tweede vrouw van Peter. Zij volgde hem op na zijn dood en vertelt vanaf haar sterfbed in 1727 haar levensverhaal. Haar verhaal is buitenissig en de hofhouding van Peter de Grote, de Russische manier van leven in die tijd, het continu oorlog voeren en alle wreedheden die beschreven worden doen je van de ene in de andere verbazing vallen.
Catharina was Litouwse en heette bij geboorte Marta Skowronska. Zij groeide op in het gebied rond de Oostzee, waar Lijflanders, Litouwers, Duitsers, Polen, Russen en Zweden door elkaar woonden en waar een voortdurende strijd gaande was. Zij was een arme boerendochter, kwam te werken bij een Duitse dominee en werd later uitgehuwelijkt aan een Zweedse dragonder. Russische troepen namen in 1702 Marienburg in. Zij verwoestten de stad en slachtten een deel van de bevolking af. Marta werd verkracht door een groep Russische soldaten, maar overleefde omdat zij opviel en als seksslaaf werd geschonken aan Aleksander Mensjikov, een hoge militair.
Ondanks dat zij een slavin is, krijgen zij en Aleksander een soort liefdesverhouding. Een vrouw is in deze wereld niets waard. Sabaliauskaité laat haar karakter een paar keer de vrouw omschrijven als niet meer dan een ding, “een schotel om een kind in af te leveren.” Marta beseft dat haar enige kans om te overleven is dat zij zich niet moet verzetten, haar minnaar in alles moet volgen en het hem naar de zin moet blijven maken. Aleksander is goed bevriend met Tsaar Peter. Wanneer Peter Aleksanders aanwinst te zien krijgt is zijn interesse gewekt. Aleksander kan niets anders doen dan haar te schenken aan zijn vriend. Catharina verzet zich niet en blijft diplomatiek. Uiteindelijk vat zij ook liefde op voor Peter de Grote. Zij krijgt een hele reeks kinderen bij hem, waarvan de meeste jong sterven. Peter is nog getrouwd, maar had al genoeg van zijn echtgenote en sloot haar op in een klooster. Catharina als bijvrouw krijgt een steeds prominentere plaats in de entourage van Peter. Zij moet het spel slim spelen en niet jaloers worden op Peter wanneer hij met andere vrouwen slaapt.
Sabaliauskaité is een meesterlijke verteller. Ieder hoofdstuk begint bij een scène op het sterfbed, maar al snel wordt de lezer weer ondergedompeld in het leven van haar hoofdpersoon. Naast het levensverhaal geeft zij in het boek ook heel goed de denkbeelden die golden in het Rusland van die tijd weer. Corruptie is onderdeel van de maatschappij. Stelen doet iedereen, beweert Catharina als zij al stervende merkt dat er spullen van haar verdwijnen. Stelen van de staat is een gewoonte van het volk. Het is van de staat, van niemand, dus van iedereen.
“Alleen diegenen die zich schaamteloos te veel toe-eigenen, zoals Aleksander, kunnen struikelen. Of juist diegenen die helemaal niet stelen. Zulke deugdzame lieden worden gewoonlijk gewantrouwd door iedereen die wel steelt en snel door hen te gronde gericht.”
Slavernij was heel gewoon. Gevangengenomen soldaten werden te werk gesteld, vrouwen werden verhandeld en misbruikt. Een man kon alles doen met zijn vrouw. Beviel zij niet dan werd zij afgedankt of zelfs vermoord. Overspel door vrouwen werd bestraft met steniging. Marta had als jong meisje geen idee wat een slaaf was. Na de inname van Marienburg wist zij het.
“Een slaaf is een werktuig in menselijke gedaante, bestaande uit vlees en botten en openingen die pijn doen voor het genot van anderen: een ding, geen mens.”
Peter verzamelt bijzondere voorwerpen. In Nederland zag hij rariteitenkabinetten en hij heeft zelf een kunstkamera gemaakt, waarin ook mismaakte kinderen op sterk water te zien zijn. Bezoekers moeten soms overgeven na een bezoek. Als dempend middel krijgen zij een wodkaatje bij de ingang. Hij heeft ooit een donker Arabisch jongetje gekregen en ziet het kind niet als een mens, maar als iets tussen mensen en dier in. Ook bezit hij mensen met dwerggroei die hij laat optreden en aan wie hij wodka voert tot ze soms dood neervallen. Deze mensen zijn als de dood dat zij ook in een pot met sterk water belanden of ooit worden opgezet. Peter beschikt over dood en leven van deze mensen en eigenlijk over al zijn onderdanen. Hij lijdt aan grootheidswaan. Hij denkt bijvoorbeeld dat hij zelf een voortreffelijk arts is. Wanneer iemand kiespijn heeft trekt hij zelf graag een paar tanden uit. Dit leidt weleens tot een gebroken kaak of een dodelijk ongeluk. De vrouw van Aleksander houdt angstvallig haar rotte tanden verborgen voor hem. Overigens was het in die tijd mode om als vrouw je tanden zwart te verven, wellicht om de verrotting te camoufleren. Daarbij moesten de wangen knalrood geverfd worden.
Peter maakte ook indruk met zijn postuur. Hij was bijzonder lang en indrukwekkend. Hij dronk altijd, zoals iedereen in zijn omgeving. Om de zoveel tijd hield hij met zijn kameraden een zgn. Dronken Synode. Dagenlang trokken zij dan door een stad, gingen bij willekeurige mensen naar binnen om te drinken. Hij dwong dan de bewoner om mee te drinken, soms tot de dood erop volgde. Vrouwen en kinderen probeerden zo snel mogelijk weg te komen. Hadden ze er zin in dan sloegen ze de boel kort en klein. Deze tochten hadden ook een politiek doel. Tijdens de totale dronkenschap werden mensen loslippig. Peter onthield alles en na afloop kon hij een verrader laten oppakken.
Al deze wreedheden sluiten aan bij de politiek uit die tijd. Rusland is permanent in oorlog met Zweden, Litouwen of de Turken. Ook als een stad zich overgeeft kan het bevel volgen: innemen en schoonvegen. Opvallend is dat Peter en zijn aanhang later gewoon de streken bezoeken die zij eerder leeggeroofd hebben. De vrede is dan inmiddels gesloten. Catharina ziet het verschil tussen de paleizen en de gewoonten in Litouwen en Polen en de primitieve onderkomens en bruutheden in Rusland. Zij overweegt te ontsnappen, maar haar kinderen zijn in Rusland en zij houdt op een of andere merkwaardige manier van Peter. Daarbij is zij natuurlijk ook op macht belust. Zij heeft met haar vroegere minnaar Aleksander een sterke band die van pas kan komen bij de strijd om de opvolging.
Bijzonder is dat deze permanente staat van oorlog door iedereen als volstrekt normaal wordt gezien. Rusland heeft een missie om andere volkeren te onderwerpen. Peter beschouwt bijvoorbeeld Finland, Oekraïne, de Baltische staten als Russisch grondgebied, dat op de bezetter veroverd dient te worden. Deze passages klinken akelig actueel. Ook de duiding van de rol van Oekraïne sluit aan bij geluiden in onze tijd. Het wordt omschreven als een land dat niet kan kiezen tussen Oost en West.
“Aangezien de regio zich op het snijpunt bevond van alle rampspoeden en handelswegen – zowel uit het Oosten als uit het Westen – hadden de mensen in deze streek het meeste respect voor vindingrijkheid en vrijheid.”
Peters Keizerin is een fascinerend verhaal, dat opeens heel actueel lijkt. Tegen het einde van het boek ontdekte ik dat dit nog maar het eerste deel is. Ik kijk bijzonder uit naar de vertaling van het tweede deel. Wat mij blijft verbazen is de wreedheid van Peter de Grote. Hij staat namelijk bekend als een verlicht vorst. Hij liet Petersburg bouwen als venster op Europa, stimuleerde de wetenschap en hij schafte een aantal ouderwetse Russische gewoonten af zoals het dragen van baarden en het doden van mismaakte kinderen. Maar als hij als verlicht wordt gezien, dan is het bijna niet voor te stellen hoe het eraan toeging bij de hofhouding van machthebbers voor en na hem.
–
Eerder verschenen op Uitgelezen Boeken
