Achter de schermen van een Belgisch AZC
‘Maqsood heeft geen oogwit meer. Zijn oogballen zijn rood en die verftechniek is ontworpen door de gevangeniscipiers van zijn thuisland: je stopt iemand vijftien dagen in een donkere cel die niet groter is dan de lift in een goedkoop voorstedelijk appartement, en in die cel wordt er non-stop pepperspray verstoven zoals de geur van een dennenbos in een modale WC.’
Maqsood is een van de asielzoekers die Dimitri Verhulst portretteert in zijn novelle Problemski Hotel. De vader van de Kasjmiri werd voor zijn rode ogen doodgemarteld, zijn kinderen ondergingen dezelfde behandeling en het lot van Maqsoods echtgenote is te walgelijk om hier opnieuw te worden beschreven. Verhulst heeft het niet uit zijn duim gezogen: in december 2001 heeft hij, om zich te documenteren voor een reportage in het Vlaamse literaire tijdschrift Deus Ex Machina, een week als Cubaans asielzoeker meegeleefd in het opvangcentrum te Arendonk.
Problemski Hotel begint met twee hoofdstukjes over de carrière van fotograaf Bipul Masli. Helaas is dat geen echt geloofwaardig personage; hij is te herkenbaar als Verhulsts alter ego. De even vermakelijke als genadeloze wijze waarop Masli beschrijft hoe hij in Addis Abeba een foto van een stervend kind aan het maken is, doet teveel denken aan het zelfportret dat Verhulst elders heeft geschetst. Ook in de volgende eenentwintig hoofdstukken, als Masli in het AZC verblijft, is hij een te slimme, te belezen observator. Geen buitenlander, hoe lang hij ook in de Benelux woont, kan zulk doeltreffend Nederlands schrijven.
Als karakter mag Bipul Masli dan wat minder overtuigend zijn, Verhulst geeft hem wel een reeks briljant geformuleerde beschrijvingen van mensen en gebeurtenissen in de pen. Hij heeft oog voor het detail: zo is er de man die het land binnen vijf dagen moet verlaten en dertig dagen de tijd krijgt om beroep aan te tekenen. De monetaire eenheid van het AZC is niet de euro of de Belgische frank, maar de sigaret. En een van de asielzoekers kan geen tomaten eten omdat hij naar Europa is gesmokkeld in een vrachtwagen die gevuld was met deze groente.
Naarmate de lezer verder komt in Problemski Hotel, verliezen de geportretteerden iets van hun humaniteit. Voor een deel is dat omdat de autoriteiten hen behandelen als kinderen – je stuurt geen volwassenen op fietsles -, maar de sleur en de spanning zijn belangrijker factoren. Een van Masli’s eerste constateringen is dat je niet teveel moet weten over de achtergronden van de ander. Solidariteit kennen de asielzoekers niet. Er zijn spanningen tussen de Afrikanen en de Oost-Europeanen en een dronken man wordt bij de directie verlinkt door een van de bewoners van zijn blok. Masli zelf staat niet boven valsspelen met schaken om zo wat sigaretten te winnen. Een vrouw die na haar definitieve afwijzing de prostitutie zal ingaan pijpt “in afwachting en ter oefening […] blok 4 voor een kleine tien sigaretten. De eerste daarvan rookt ze onmiddellijk na haar mondspoeling, om de smerige smaak weg te krijgen.”
Het verhaal over het voortschrijdende verlies aan zelfrespect is alleen te verdragen door Verhulsts efficiënte taalgebruik en humor. Die ontbreekt echter aan het einde, als de asielzoekers een kind om het leven brengen. Veel verschil is er dan niet meer tussen de bewoners van het AZC en degenen voor wie ze hebben moeten vluchten. De dehumanisering van de asielzoekers heeft haar dieptepunt bereikt.
PS: Maqsood is inmiddels uitgezet.
