Zou zo maar ‘ns kunnen, Rembrandt als rebel
[Recensie] Bij elk herdenkingsjaar van Nederlands grootste schilder, Rembrandt van Rijn (1606-1669) hoort een spektakeltentoonstelling en een (kunst)historische publicatie. Beiden pogen de meester te actualiseren al hebben zijn tijdloze schilderijen, grafiek en tekeningen dat natuurlijk niet echt nodig. Nu, met de 350e verjaardag van zijn sterfjaar, wordt Rembrandt gepositioneerd als dwars kunstenaar die zich handhaafde tussen verschillende sociale klassen.
Ondanks zijn kunsthistorische scholing mijdt biograaf Jonathan Bikker in zijn soepel geschreven Rembrandt-biografie ieder jargon. Natuurlijk koppelt hij wel de schilderijen aan invloedrijke gebeurtenissen in Rembrandts leven. Zo kun je niet meer naar De Nachtwacht kijken zonder aan Saskia, Rembrandts grote liefde, te denken. In 1642, toen hij zijn fameuze schuttersstuk afleverde, stierf zij.
Inmiddels ben ik zo oud als de laatste zelfportretten van Rembrandt. Mijn favoriete zelfportret is die met de cirkels (uit Kenwood House, Hampstead Heath, London). Daarop kijken wij elkaar telkens aan met een blik van verstandhouding die over de eeuwen reikt.
“Wij kennen elkaar toch? Zeg ‘ns, wanneer zagen we elkaar voor het laatst? De vorige expositie in Amsterdam of…?” vraagt Rembrandt mij onhoorbaar. En ik antwoord zwijgend: ”Nee, in Londen toen ik daar met W was. En eerder nog met L. Háar moet je toch wel herinneren? Ze brak spontaan in snikken uit.”
Kortom, ieder koestert zijn eigen Rembrandt. Maar vanuit tentoonstellingsmarketing moet Rembrandt steeds fris in de markt gezet worden. Nadat Russen, Fransen en nazi-Duitsers Rembrandt als de hunne inlijfden, durfde men de schaarse biografie te benutten. Svetlana Alpers onderzocht de wandel en handel van Rembrandt: van hero tot zero, vermogend tot armlastig. Verplichte anekdote: hoe zijn leerlingen, fijnschilders, zeer realistisch goudstukken op de ateliervloer schilderden, die Rembrandt op wilde pakken. Haha, de geldwolf bedrogen! Gary Schwartz doorbrak een ander taboe. Wisten we eigenlijk wel dat Rembrandt privé een rotzak was? Hij liet Geertgen Dirckx, zijn maîtresse voor gek verklaren en in een rasphuis opsluiten. Ai.
In zijn prachtige BBC-serie over sleutelkunstwerken, historisch voor tv-kijkers verklaard, koos Simon Schama voor het gruwelijke schilderij van Claudius Civilis (1661/62 en bedoeld voor het Paleis op de Dam, toen stadhuis) en niet voor De Nachtwacht. Daarmee toonde hij aan dat Rembrandt zijn lucratieve netwerken met de elite volledig had verloren. Viel er daarna nog wat over Rembrandt te melden? Jazeker: de authenticiteit van zijn (toegeschreven) werk. Streng maar rechtvaardig lichtte professor Ernst van de Wetering schilderijen door, nam verfmonsters en vergeleek zichtbare onderschilderingen met schetsen. Zo betrad hij het domein dat eigenlijk alleen de kunstenaar betreden mag. Niet door nieuwsgierige wetenschappers en bevreesde museumdirecteuren. Want: daar kwam het Rembrandt Research Project af op het ene (matige) Rembrandt-portret waarmee het kleine museum nog iets van een publiekstrekker in huis had. Bleek het doek niet echt, althans van een leerling. Niet van Rembrandt. Treurnis, boosheid alom.
Rembrandt rebel
Nu bewandelt de landelijke Rembrandt manifestatie meerdere wegen. Een amateurschilderwedstrijd op tv, “in de geest van Rembrandt”. Hoezo? Hij was allesbehalve amateur. Een openingsprogramma bij het Rembrandthuis, aan de Jodenbreestraat in Amsterdam, waar hij in zijn rijke periode woonde, werkte, lesgaf en een kunsthandel dreef. Daar komen de schutters van de Nachtwacht, zomaar uit hun lijst in het Rijks ontsnapt (onhandig met de geplande restauratie trouwens) en op de tram gestapt; niveau Sinterklaasjournaal.
En dan nu de biografie bij de tentoonstelling in het Rijksmuseum die alle Rembrandts toont: 22 schilderijen, 60 tekeningen en de 300 beste etsen uit de 1300 stuks tellende verzameling. Voor schilderliefhebbers misschien teleurstellend. De heerlijk ragfijne tekeningen en etsen zijn vaak op postzegelformaat – wees gewaarschuwd – dus lastig kijken in de drukte. Hierbij biedt de biografie/catalogus ook uitkomst. De etsjes staan er groter dan in het echt in.
Bikker opent als in een non-fictieroman. Kort na Rembrandts overlijden stormt zijn puberdochter binnen. Ze zoekt haar sieraden. Of heeft haar vader die ook nog toegeëigend om zijn schuldeisers te betalen? Lekker begin. Ook de titels van de hoofdstukken wekken verwachtingen. Na ‘Cornelia’s kast’, de flash forward naar het eind, terug naar Leiden, het begin: “Een jongen, een Hollander, een molenaar, die nog geen baard heeft.” Het hoofdstuk erop gaat over zijn doorbraak in Amsterdam. En bij de voorlaatste periode valt het ergst te vrezen: “Hij was een zeer opvliegend man en had een hekel aan iedereen.”
Veel karakteriseringen werden (deels uit overlevering) opgetekend door Arnoud Houbraken. En ook collega-kunstenaar Gerard de Lairesse, aanvankelijk bewonderaar had later geen goed woord over voor de woeste schilderstijl van Rembrandt toen het fijn schilderen de norm was geworden. En dan nog zijn on-academische naaktmodellen met oude verzakte lichamen, jakkes.
Rembrandt, rebel wenste zich niet te voegen naar Italiaanse en Vlaamse (Rubens) invloeden; evenmin ambieerde hij een Italië-studiereis. Zijn leraren waren er wel geweest en toonde hem waarschijnlijk grafiek van de grote Italiaanse meesters: Caravaggio, Rafael, Titiaan, die Rembrandt duidelijk beïnvloedden. Daarbij was hij niet zo’n reiziger. Bikker traceerde zijn wandelingen (met leerlingen) rond de stad, die veel andere Amsterdammers ook maakten.
Erg veel af te grazen viel er natuurlijk niet voor Bikker. Wel zocht hij het nodige precies uit. Waarom Rembrandt nooit hertrouwde en in ‘zonde leefde’? Om zijn grote erfenis van Saskia, uit rijker milieu, niet te verspelen. Hoe volks was hijzelf eigenlijk? Niet echt. Zijn vader behoorde als molenaar tot de hogere middenklasse en liet Rembrandt zelfs naar de Latijnse School, een soort gymnasium, gaan en betaalde daarna zijn schilderlessen.
Lief is de anekdote over Rembrandts aardige zoon Titus die een spiegel uit het faillissement terugkoopt en met een sjouwer naar zijn vader wil brengen. Helaas breekt de spiegel op de brug bij het Rusland.
Slechte betaler
Saillant is wat Bikker onthult over Constantijn Huygens, invloedrijk politicus en kunstkenner. Hij kocht weliswaar in een vroeg stadium werk maar stelde de betaling steeds weer uit. Uiteindelijk verhoogde Rembrandt de prijs van twee na te leveren schilderijen (Rubensiaanse kruisafnames) maar kreeg daarvoor de lage prijs afgerekend.
Met plezier schuift Bikker Maarten en Oopjen, de recent aangeschafte ten-voeten-uit-portretten van een societypaar, in de biografie. Maar het blijft bij speculaties, net als wanneer jonkheer Six in beeld komt. (Zijn achterachterkleinzoon maakte trouwens wel een uitstekende tv-serie over Rembrandts).
Bewust van zijn beperkingen kan Bikker niets anders doen dan schrijven dat “het zomaar gebeurd kunnen zijn dat…” maar: “we weten het niet.” Zijn uiterst informatieve en leesbare biografie krijgt daardoor iets van de overijverige cultuurgids die nog iets spannends wil vertellen – wat er niet is.
Gelukkig deelt Bikker zijn kunsthistorisch oog met de lezer waardoor je met hem kijkt naar de theatrale settings waar Rembrandt in uitblinkt en de smakelijk pasteuze manier waarop hij kleding, hoedjes en de (oudere)huid schildert. De keus van ontwerpster Irma Boom om de biografie op een soort pakpapier te drukken is leuk brutaal. Je leest zo gretig naar de op glanspapier prachtig afgedrukte kunstwerken toe.
Slotvraag: was Rembrandt nu echt zo’n rebel? Ach, hij tekende lekker en voor zijn eigen genoegen en oefening. Dat er inmiddels nu zoveel mensen over zijn schouder heen kijken wist hij natuurlijk niet.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
Kijk hier voor een indruk van Alle Rembrandts in het Rijksmuseum, t/m 10 juni. En hier voor meer info over de tentoonstelling
