Het oprekken van je grenzen
Wordt de wereld kleiner? De mens is in ieder geval mobieler geworden; ze gaat van hot naar her. Maar het lijkt erop dat het toegenomen contact de onderlinge verschillen alleen maar uitvergroot. Een andere taal, vreemde gebruiken, ze ontzeggen je de toegang. De enkeling die zijn best doet zich het onbekende eigen te maken stuit alleen maar op meer vragen. Het zal wel de reden zijn waarom de gemiddelde mens zich het liefst omringt met het vertrouwde. Zo niet Cees Nooteboom. Scheepsjournaal. Een boek van verre reizen vormt een nieuwe weerslag van zijn nimmer aflatende pogingen één te worden met het onbekende. En van de wetenschap dat dat niet kan.
‘De wereld is van anderen, je mag ernaar kijken om ze beter te begrijpen – of om jezelf beter te begrijpen –, maar je kunt ze niet worden, dat kon Stevenson niet op Samoa en Charles Foucauld niet in de Sahara, al komen sommigen er dichtbij. Ik zal het niet proberen.’
Dat lijkt een kleine leugen, maar is een paradox. Zijn reislust, uitbarstingen van onrust – lege plekken op de landkaart worden nagejaagd, stapels leesvoer voor het slapen gaan verorberd om de wereld te begrijpen – ze vormen de evenknie van de berusting dat proberen eigenlijk geen zin heeft. ‘Kijken is alles wat ik kan, alles wat ik lees brengt mij verder van huis.’
Scheepsjournaal telt vier oude en drie nieuwe verhalen. De gemene deler is daarbij niet zozeer het varen, zoals de titel doet vermoeden, hoewel veel bestemmingen wel onlosmakelijk verbonden zijn met de zee. Nooteboom rondt Kaap Hoorn, bevindt zich één continent naar het Oosten op eenzelfde verste punt en dito zeemansgraf, Kaap Agulhas. Hij bezoekt Spitsbergen, Bali en Australië en kan het niet helpen om een andere schrijvende beroepsreiziger aan te halen, één die veelal de boot verkoos: Slauerhoff. De bindende factor ligt echter ook niet bij de bestemmingen, die kunnen alleen middels het predikaat ‘ver’ aanspraak maken op die titel. Nee, de essentie van Scheepsjournaal ligt elders.
Waar dan wel, en dat geldt voor al zijn reisverhalen, hangt af van de lezer. Dat klinkt – zeker vanuit postmodernistisch perspectief – wat als een open deur, maar tekent in feite de enorme (intellectuele) rijkdom van zijn werk. Lees het als literaire reisgids (momenteel worden veel van Nootebooms reisverslagen geografisch gebundeld) en het zal iets vertellen en tonen wat je alleen niet had kunnen verwezenlijken. Ook dat staat overigens vooraf al vast. Scheepsjournaal is, precies zoals zijn andere reisliteratuur, nu eenmaal een kijkje in Nootebooms wereld, in wat hij ziet. Mooier wellicht nog dan al die kennis en inzichten – en daarmee krijgt zijn werk een tweede gezicht en diepere laag – is dat hij je bestookt met zijn genoemde onrust en paradoxen; het vormt een aansporing verder te kijken dan je neus lang is – voor wie daarvoor gevoelig is. Diezelfde aansporing lijkt de reden van zijn reizen te zijn:
‘Is het erg dat ik veel van die kennis weer vergeten zal? Nee, want wat ik niet vergeten zal is de essentie, de ervaring, er vindt op zulke ogenblikken een uitbreiding van je wezen plaats, je manier van denken wordt uitgerekt.’
—
Eerder verschenen op Recensieweb
