"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Scherven van zekerheid

Zondag, 21 maart, 2021

Geschreven door: Michael Steehouder
Artikel door: Pauline Weseman

Kerkliederen op de rand van het geloof


De schrijver

[Recensie] De van oorsprong rooms-katholieke Michaël Steehouder (1948) is emeritus hoogleraar communicatiewetenschap aan de Universiteit Twente en schreef afgelopen vijftig jaar vele liturgische liederen. Hij werkte mee aan de oecumenische bundel Zangen van zoeken en zien (2015) met onder andere Huub Oosterhuis. Hierin staan vijftig van de 750 liederen van zijn hand. Steehouder is medeauteur van het handboek Leren communiceren (1979).

Het thema

Een uitgave over kerkliederen nu kerkzang niet mogelijk is, lijkt wat misplaatst maar is misschien een gouden vondst; reflecteren kan immers des te meer. En dat is precies wat Steehouder beoogt: een persoonlijke bezinning op zijn liturgische teksten, ook op vele andere zoals van Oosterhuis en Herman Verbeek. Teksten voor binnen en buiten de kerk, voor wie afscheid nam van de traditionele kerk en geloofswaarheden, maar zich nog religieus bezield voelt. Op de rand van het geloof, voor aarzelende gelovigen. Met zijn drievoudige reflectie – context, inhoud en vorm – hoopt hij op een gesprek over een ‘open’ liturgie binnen en aan de rand van kerken.

Boekenkrant

Opvallend

Wat de tekstschrijver ten eerste aantoont, is wat er überhaupt komt kijken bij het schrijven van een lied, de talloze afwegingen die je maakt per woord, in klank, ritme en zeggingskracht. Geloofszekerheden verliezen is één ding, maar wat dicht je God of Jezus dan wel toe? En wat geef je mee aan pers­pectief? Ook voor Steehouder stortte het gebouw van het ‘oude verhaal’ langzaam in. Hij hield ‘gave stenen’ over als verwondering, verbondenheid, gedeelde verhalen, hutjes of vrijplaatsen en ‘iets in mensen waardoor zij boven zichzelf kunnen uitstijgen’. “Je kunt er het woord God bij laten vallen.” Zijn godsbeeld is vooral een lied dat je samen zingt, over het leven, gedeeld, waarin hij zichzelf herkent. “Scherven van zekerheid, kleine fragmenten van het grote geheel waarvan ik denk deel uit te maken.” Liederen over een stil en diep geheim die mensen ‘omhoog doen klimmen’.

Hij bespreekt hierbij ook de gevoeligheden als het aanspreken van God (voorkeur jij of Nabije), vindt de aandacht voor de lichamelijke liefde in de liturgie te mager en suggereert bij de ‘liederencensuur’ en ‘strakkere traditionele liturgieregels’ in de rooms-katholieke kerk een ‘zegenende taal’, ook in de discussie. Dit alles onderbouwt hij met een ‘vleugje’ (taal)historie, met oog voor alle partijen en voorbeelden van hoe het ook kan. Zo kan Hooglied als inspiratiebron dienen voor meer lichamelijkheid. “Jij, als geuren hang jij om mij heen.”

Treffende passage

Dit is zo’n boek met vele taalrijke, gelaagde zinnen. Zoals het lied dat Steehouder schreef over sterven, toevallig een jaar voordat het Mag ik dan bij jou van Claudia de Breij uitkwam. “Als alles stilte wordt / en ik mag uit de tijd / wacht mij de zachte dood / dan ben jij mij nabij.” Met daarin God of mens als de nabije en voor de goede verstaander verwijzingen naar een Twentse uitdrukking en zelf sterven. Dergelijke ‘allusies’ geven extra diepte en plaatsen het lied in het grotere geheel.

Reden om het boek niet te ­lezen

Hoewel ook het derde, technische deel over vorm voortdurend boeit, is dit vooral voor de virtuozen. Hierin fileert de oud-docent retorica teksten met precisie en deelt handigheidjes als parallellie en opsomming zodat iedereen zich in een tekst herkent. Steehouders veelal beschrijvende, genuanceerde, zoekende benadering van heikele thema’s zal sommigen alsnog te ver, anderen niet ver genoeg gaan. Goed voor de discussie.

Reden om het boek wel te ­lezen

Hoewel het boek slechts bij deze uitgever verkrijgbaar is, verdient het een breder publiek, van aarzelende gelovigen die zoeken naar woorden en herkenning, of (lied)schrijvers en redenaars die ook maar iets met de Bijbel hebben. Zij vinden hierin een denkraam en tips die raken en het geheim naderen. Charmant is dat de auteur het schrijven van tekst en muziek in een bescheiden raamwerk plaatst, als “alleen maar een aanloop tot het moment waar het werkelijk om gaat: zingen door koor en gemeente in een liturgie”. Dat duurt nog even.

Eerder verschenen in Trouw