De zijwaartse blik van een gretig stegenkijker
[Recensie] Willem van Zoetendaal stelde uit het archief van het Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis en het Stadsarchief Amsterdam een boekje samen met foto’s en tekeningen die Breitner van stegen maakte. Het boekje op schetsboekformaat geeft een inkijkje in wat een nieuw thema binnen zijn oeuvre had kunnen worden.
Heintje Hoekssteeg, Romeinsarmsteeg, Keizerrijk, Bloedsteeg, Gebed zonder end, Stormsteeg, Oude Braak. Oudere Amsterdammers, geboren in de binnenstad, doe je geen groter plezier dan ze te vragen waar deze illuster benaamde stegen zich bevinden. Vaak blijken het veronachtzaamde, donkere spleten tussen grotere straten waar je de naam wel van kent. Om overlast van ongewenste passanten – die brullen, braken, knokken of kakken – te voorkomen zijn veel stegen nu afgesloten met een hek waarvan alleen de bewoners een sleutel hebben.
Als impressionistisch schilder van de hoofdstad was George Breitner (1857-1923) een gretig stegenkijker. Tenminste, dat viel uitgever Willem van Zoetendaal op. Hij koos foto’s en tekeningen die Breitner maakte van stegen en (overdekte) gangen in Amsterdam, Haarlem en zelfs Rotterdam. De meeste daar zullen waarschijnlijk met de bombardementen in WO2 wel verdwenen zijn.
Technisch gezien zijn de stegen-foto’s matig. Onderbelicht. Amper zichtbare details. Soms ontwaar je een vrouw met een wasmand of een melancholiek tussen de huizen wapperend laken. Kinderen, spelend voor hun huis: een kleine, vochtige kelderwoning, waar ze met zijn allen ingepropt woonden.
Waar nu de tussen Reguliersbree- en Reguliersdwarsstraat gebouwde Tuschinski-bioscoop staat bevond zich in Breitners dagen een achterbuurt met de omineuze bijnaam de Duvelshoek.
Daarin kronkelden zich de Land van Beloftesteeg, Suikerbakkersteeg en Blindemansteeg waar je je als buitenstaander liever niet waagde. Je wierp even een zijwaartse blik, snoof de pislucht op en ging gauw weer verder. Die dreiging straalt ook af van de meeste stegenfoto’s waar een v-vormige overbelichte hemel zich tussen twee duistere huizenrijen dringt.
In tegenstelling tot wat nu vaak gedacht wordt was Breitner weinig geïnteresseerd in de fotografie als zelfstandig medium, zoals bij de, een generatie oudere, Amsterdam-fotograaf Jacob Olie (1834-1905). Foto’s waren voor Breitner een hobby en een soort mechanische schetsen, zeker niet bedoeld om een-op-een na te tekenen of te schilderen. Wel ging hij – opgeleid als militariaschilder – door het kijken door de lens zijn schilderkunstige composities als foto’s inkaderen.
In het boekje staan ook Breitners rake, snelle krijtschetsen van de stegen. Het zijn vaak niet meer dan enkele verticale halen, gemaakt vanuit hetzelfde standpunt als de foto’s. Interesseerde hem het sterk verlopende perspectief: de schuine dakranden tegen de hemel? De Baanbrugsteeg bij het Haarlemmerplein, op wandelafstand van zijn atelier op het Prinseneiland, fotografeerde hij zelfs van beide kanten en schetste hij. Het is een van de weinige stegen die hij ook schilderde. (Dat schilderijtje uit het Rijksmuseum-depot vindt je overigens niet in dit boekje maar in het veel dikkere ‘Breitner in Amsterdam’ (2014).
Met Breitneroog zie je wat hem boeide: het invretende licht en het door de regen op-lichtende wegdek; al is dat effect op een van de foto’s veel sterker. De alleen zijdelings zichtbare huizen “hangen” in de bijna Japans platte compositie.
Toch lijkt Breitner er niet echt uit te zijn gekomen. Meer effect zou een abstract-expressionistische aanpak – zoals zijn schildersvriend Floris Verster dat durfde – gehad hebben. Of natuurlijk nog rigoreuzer: geometrisch als Mondriaan. Maar hij is en bleef Breitner, die zo’n stap naar verdere abstractie niet kon maken. Misschien is dat de grootste verdienste van dit interessante kijkboekje: dat je gegund wordt de mogelijkheden voor een andere aanpak te zien.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
http://www.vanzoetendaal.com/books/breitner-cracks-in-the-city/
