"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Sporen naar het front

Woensdag, 4 juli, 2018

Geschreven door: Guus Veenendaal
Artikel door: Wouter van Dijk

Treinbedrijf in oorlogstijd

[Recensie] In Sporen naar het front schrijft Nederlands bekendste spoorwegenhistoricus Guus Veenendaal over een belangrijk facet van de oorlogvoering in de afgelopen twee eeuwen, dat in de militaire geschiedschrijving over de periode vaak maar weinig aandacht krijgt; de rol van spoorwegen in oorlogstijd. Naast het boek was [2013/red.] in het Spoorwegmuseum in Utrecht een tentoonstelling gewijd aan het thema spoorwegen en oorlog.
Aan de hand van dertien hoofdstukken beschrijft Veenendaal de geschiedenis van de trein en spoorwegen in oorlogen van het begin in de negentiende eeuw tot het praktische einde van het gebruik aan het einde van de twintigste eeuw. De eerste ideeën over het mogelijk gebruik van dit nieuwe vervoermiddel in oorlog ontstonden in de jaren dertig van de negentiende eeuw, vanaf dit punt beschrijft Veenendaal in afwisselend chronologische en thematische hoofdstukken de rol van het spoor in alle grotere en kleinere conflicten waarin de trein sindsdien een rol gespeeld heeft.

De eerste oorlog waar spoor een fundamentele rol speelde in het verloop van, en überhaupt de mogelijkheid tot, voortzetting van de strijd was de Krimoorlog. Deze oorlog tussen ruwweg Rusland aan de ene kant, en Frankrijk, Groot-Brittannië en het Ottomaanse Rijk aan de andere kant werd gevoerd op het onherbergzame Krim-schiereiland. De Fransen en Britten werden bevoorraad vanuit zee, de troepen bevonden zich een tiental kilometer landinwaarts. Deze bergachtige tien kilometer waren echter zo slecht begaanbaar, vooral in de winter, dat bevoorrading van de troepen afhankelijk was van een in allerijl aangelegd spoorlijntje waarbij gebruikt werd gemaakt van paardentractie voor de vlakkere stukken, en kabeltractie voor de steilere hellingen. Doordat deze Grand Crimean Central Railway aanvoer van materieel en voedsel garandeerde was het voor de Fransen en Britten mogelijk de belegering van Sebastopol in stand te houden, met de uiteindelijke overwinning in de oorlog tot gevolg.
De eerste oorlog waarin treinen en spoorwegen op grote schaal in de strijd gebruikt werden was de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865). Voor het eerst werden grote hoeveelheden manschappen per spoor relatief snel van het ene punt naar het andere punt waar ze nodig waren gebracht. Ook ontwikkelde tijdens deze oorlog zich het fenomeen van de pantsertrein, een zwaar bepantserde en bewapende trein die eenvoudig over grote gebieden patrouilles kon uitvoeren en aanvoerlijnen, de spoorlijnen zelf, kon beschermen. Veenendaal laat overtuigend zien hoe het gebruik van spoorwegen aan Noordelijke zijde, en het gebrek aan een ontwikkelde spoorwegorganisatie aan Zuidelijke zijde, een grote rol heeft gespeeld in de uiteindelijke nederlaag van de laatste.

Na de eerste chronologische hoofdstukken volgt een thematisch hoofdstuk over spoor en oorlog in Nederland. Deze afwisseling tussen chronologie en thematische behandeling komt in de loop van het boek vaker voor. In de eerste hoofdstukken is hier weinig mis mee, aangezien alles wat dan de revue passeert nieuw is voor de lezer. Na wat verder gevorderd te zijn in het boek leidt deze wisseling van aanpak echter tot wat te veel herhaling. Na eerst het een en ander over pantsertreinen en hun ontwikkeling gelezen te hebben in het hoofdstuk over de Amerikaanse Burgeroorlog, volgt enige hoofdstukken later een hoofdstuk over pantser en kanonnen op de rails, waarin naast de pantsertreinen uit de Amerikaanse Burgeroorlog ook de situatie in de Eerste en Tweede Wereldoorlog op dit vlak wordt besproken. Deze informatie vindt men echter ook terug in nog later volgende hoofdstukken over afzonderlijk de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Dergelijke herhalingen komen vaker voor en kunnen voor de oplettende lezer na verloop van tijd wat vervelend worden. Een voordeel van een dergelijke aanpak is dat alle hoofdstukken zonder problemen en met behoud van zoveel mogelijk informatie gelezen kunnen worden.

Naast de verwachte bespreking van de rol van de spoorwegen tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog heeft Veenendaal er veel werk van gemaakt volledig te zijn in zijn bespreking van de wereldwijde rol van spoorwegen in oorlogstijd. Zo behandelt hij verschillende koloniale oorlogen in de negentiende en twintigste eeuw, de Boerenoorlog, de rol van treinen in enkele Zuid-Amerikaanse oorlogen en spoorwegontwikkelingen in het Midden-Oosten en Azië. Vrijwel de hele wereld komt aan bod op deze manier.

Dans Magazine

Naast een uitstekende historische uiteenzetting van de rol van de spoorwegen in tijden van oorlog laat Veenendaal ook zijn grote technische kennis van het spoorwegvak zien. De lezer moet zich echter niet laten afschrikken door het regelmatig terugkerende gebruik van technische termen en jargon zoals smalspoor, breedspoor, I-D machines of tweevoudig aangedreven draaistellen. Ook als je geen ingewijde bent in de spoorwegtechniek is het boek prima leesbaar en begrijpelijk. Een groot pluspunt is verder de fantastische keur aan beeldmateriaal die in het boek verwerkt is. Het boek bevat heel veel bijzondere en mooi foto’s en afbeeldingen die het verhaal dat Veenendaal vertelt op een geweldige manier tot leven brengen.

Ik zeg dan ook niets te veel wanneer ik stel dat alleen al om de afbeeldingen de spoor- en treinliefhebber met dit boek een prachtig werk in huis haalt. Daarnaast is door het gedegen onderzoek dat aan de studie vooraf is gegaan en de aantrekkelijke schrijfwijze het boek ook prima geschikt voor  geïnteresseerden en historici die zich meer willen verdiepen in de rol van spoorwegen in oorlog in de afgelopen twee eeuwen.

Eerder verschenen op Hereditas Nexus