"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Strak plan

Donderdag, 17 oktober, 2013

Geschreven door: Judy Westerveld
Artikel door: Carmen Meuffels

De absurditeit van een ondoordacht plan

De beste boeken ontdek je per toeval. Dat geldt in ieder geval voor mij. Zo’n vier jaar geleden liep ik in een onbeduidende kringloopwinkel in een even onbeduidend dorpje tegen een splinternieuw exemplaar aan van het toen net verschenen De schoonmaker. Dit debuut van Judy Westerveld heeft inmiddels een vaste plaats in mijn top drie van favoriete Nederlandse boeken veroverd. Ik was dan ook lichtelijk teleurgesteld toen bleek dat er geen andere romans van haar hand bestonden. Tot voor kort, want nu is er Strak plan. Kan dit boek mijn hooggespannen verwachtingen waarmaken?

Roel, het hoofdpersonage uit Strak plan is – net als de protagonist uit De schoonmaker – een einzelgänger van middelbare leeftijd. Hij werkt als gediplomeerd clusterhoofd objectbeveiliging, een functie waar hij (als enige) prat op gaat. Op een dag besluit hij, om redenen die hemzelf niet duidelijk zijn, een drugsverslaafde mee naar huis te nemen. Hij maakt het tot zijn persoonlijke doel om deze Donny op te voeden totdat hij, afgekickt en wel, weer normaal kan participeren in de maatschappij.

Intuïtieve ideeën

Dat blijkt een lang en moeizaam proces. De onervaren Roel neemt zijn nieuwe rol als begeleider serieus: hij maakt een plan, gebaseerd op intuïtieve ideeën. Hij behandelt Donny alsof hij een jonge pup traint: wanneer hij iets goed doet, kan hij privileges verdienen. Doet hij echter iets verkeerds, zoals schreeuwen of geld proberen te stelen, dan moet hij aan de ketting. De situatie is absurd, maar Roel raakt er spoedig aan gewend:

‘Ook aan het dagelijks op slot draaien en weer van het slot halen van de deuren van zijn slaap- en zijkamer is Roel gewend geraakt. (…). Het is routine geworden dat er onder toezicht en maximaal driemaal daags in de keuken onder de afzuigkap wordt gerookt. En beiden zijn eraan gewend dat Donny in dreigende situaties wordt aangelijnd, wat makkelijker gaat sinds hij een leren halsband draagt met daaraan een musketonhaak.’

Boekenkrant

Al gauw is duidelijk dat Roel een zeer onrealistische perceptie van de gebeurtenissen heeft. Hij leeft in een door hemzelf gecreëerde droomwereld, waarin Donny geen doorsnee drugsverslaafde is die alles doet voor een volgend lijntje coke, maar een bewuste en dankbare man. De hachelijke setting (een vastgebonden junkie die tot alles in staat is) roept spanning op, maar die spanning wordt tegelijkertijd getemperd door Roels perspectief: het hoofd objectbeveiliging wil zijn missie zien slagen, en heeft in al zijn naïviteit telkens minder oog voor de risico’s. Wanneer Donny (die na zoveel wasjes gedraaid te hebben een uitstapje naar de supermarkt heeft verdiend) met een vriendin thuiskomt en wanneer deze Jowita Roel met succes verleidt, voelt elke lezer dat de situatie spoedig zal escaleren.

Gortdroge wendingen

Zoals het hoort in een zorgvuldig opgebouwde roman, duurt het lang voordat alles ineenstort. Van de tragische climax zal ik verder niets weggeven (behalve dat hij absoluut het doorlezen waard is!). In plaats daarvan richt ik me op het deel ervoor, het deel waarin Roels droomwereld nog intact is en hij denkt dat het genezingsproces van Donny naar wens verloopt. Dit stuk beslaat veruit het grootste gedeelte van Strak plan, en dat het niet gaat vervelen is te danken aan Westervelds humor.

De dialogen tussen Roel en Donny zijn vrijwel zonder uitzondering grappig. Soms door de gortdroge wendingen – bijvoorbeeld wanneer Roel denkt eindelijk een openhartig gesprek met Donny te kunnen voeren over diens verleden, terwijl zijn gesprekspartner hem doodserieus wijst op een taalfout:

‘“Hoe kwam je aan geld?”
“Ja, wat denk je, man.”
“Ik denk dat je dat steelde.”
“Stal,” verbetert Donny.
“Het is ‘steelde.” “‘Stal’ is ouderwets,” zegt Roel. Hij weet het niet zeker, maar Donny hoeft niet altijd gelijk te krijgen. Dat hij verstand van drugs heeft, wil niet zeggen dat hij overal verstand van heeft.”’

En vaker door de ietwat vertederende maar toch vooral kinderachtige toon die Roel tegen Donny aanslaat. Wanneer hij de vooruitgang van zijn huisgenoot schetst en hem verzekert dat hij en zijn dochtertje Anouk altijd welkom zullen zijn, zet Roel zich tegenover de lezer volledig voor lul:

‘“Want we zijn bijna zo ver dat we een baantje en wie weet een woning voor jou kunnen gaan zoeken, en je zult zien hoe alles dan goed komt, met jou en met Anouk en alles.” Hij tikt tegen Donny’s arm. “En als het een keer moeilijk is, als alles je opeens weer aanvliegt, dan kom je gewoon hiernaartoe, naar Jowita en mij, je mag hier altijd komen, dat weet je toch wel?”
Hij slikt. Het is niet niks wat hij voor deze man betekent.’

Westervelds stijl verandert met de inhoud van het verhaal mee. Wanneer Donny spreekt, zijn de zinnen kort en nuchter, terwijl Roels zinnen langer en vaak pathetisch zijn. En ook wanneer iemand onder invloed van drugs tript, breiden Westervelds zinnen zich uit, en worden ze vaag en soms onnavolgbaar. Zo ervaar je als lezer dezelfde verwarring als de toehoorders in het verhaal (‘…want wat hij zeker op zijn website moet uitleggen is dat alles wat je communiceert evolueert, zoals alles evolueert, want wat je vandaag bijzonder vindt is morgen logisch en overmorgen achterhaald […] want het maakt de boel er ook wel duidelijk op dat alles van gisteren er vandaag niet toe doet, dat heeft te maken met het beginsel van eenheid van tijd en ruimte…’).

De spanning, die door Roels geruststellende gedachtes afneemt maar door het bizarre gegeven van Donny’s opsluiting toch altijd op de achtergrond aanwezig blijft, maakt dat je door wilt blijven lezen. Westervelds gevoel voor humor zorgt er tegelijkertijd voor dat je ook kunt genieten van die passages waarin de situatie voortkabbelt zonder significante veranderingen. Dat heeft Strak plan gemeen met Westervelds debuut, De schoonmaker.

Deze boeken hebben bovendien nog iets gemeen: beide verdienen een plekje in mijn persoonlijke, Nederlandstalige top tien.


Eerder verschenen op Recensieweb


Laat hier je reactie achter:

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Alleen inhoudelijke reacties die gaan over het besproken boek en/of de recensie worden geplaatst.