Niet aan denken, niet nu
Niet aan denken, niet nu.’ Met die woorden bestrijdt Walter Süskind, de hoofdpersoon uit de roman Süskind van Alex van Galen, keer op keer zijn angst voor het onvermijdelijke. Op de vlucht voor Hitler is hij naar Nederland gekomen, waar het net zich na de Duitse inval om hem en zijn familie sluit. De zoektocht naar een ontsnappingsroute brengt hem als doortastende zakenman bij de Joodsche Raad. Die zien in hem de perfecte organisator voor de opvangplaats voor opgeroepen Joden. In 1942 wordt hij daarom aangesteld als hoofd van de Hollandsche Schouwburg. Van daaruit begint voor de Joden in Nederland de ongewisse reis naar Westerbork.
Aanvankelijk steekt Süskind zijn kop in het zand en richt hij zich met energie op deze taak. Langzaam wordt zijn angstige vermoeden over het lot van de afgevoerde Joden zekerheid en beseft hij zich in welke spagaat hij zit: hij werkt mee aan hun ondergang maar bevindt zich tegelijkertijd in de ideale positie om zoveel mogelijk mensen te redden. Süskind legt contacten met het verzet en laat veel Joodse kinderen onderduiken. Dat lukt hem alleen maar onder de ogen van de Duitsers door de Hauptsturmführer Aus der Fünten met dure cognacs te paaien en in te spelen op diens minderwaardigheidsgevoel:
‘Süskind was voor de oorlog een succesvol zakenman geweest. Het soort man dat Aus der Fünten ook zou zijn geweest, als de maatschappij hem maar de kans had gegeven. Nu was het oorlog en nu hád hij die kans en nu was iemand als Süskind afhankelijk van hém. Dat was een extra leuke bijkomstigheid en hij stond zichzelf ook toe daarvan te genieten. Dat had hij wel verdiend.’
Ondertussen is de prijs van de geredde kinderen erg hoog. Voor ieder ondergedoken kind verdwijnen er honderden Joden naar Westerbork. Wat Süskinds werk extra zwaar maakt is dat zijn openlijke vriendschap met de SS hem op verwensingen komt te staan van de mensen wiens kinderen hij probeert te redden.
Het boek is gebaseerd op het script van de gelijknamige film die sinds januari 2012 te zien is. Hoewel Walter Süskind een historisch persoon is, is zijn verhaal in deze roman sterk geromantiseerd. Er is met feiten geschoven om de essentie van het verhaal – de worsteling met het dilemma: meewerken en redden wat er te redden valt, of zichzelf en zijn eigen gezin in veiligheid brengen? – duidelijker neer te zetten. Süskind kiest voor het eerste en tekent zo zijn eigen doodvonnis.
Om het boek niet volledig te laten beheersen door een mineurstemming vertelt Van Galen tevens het verhaal van Simon Waterman. Hij is een van de kinderen die Süskind weet te redden en fungeert in dit boek als personificatie van hoop. Telkens ontsnapt hij, soms door het oog van de naald, aan de SS.
De daden van Walter Süskind kunnen niet voldoende geroemd worden. Met het ultieme offer van zijn eigen leven heeft hij een groot aantal Joodse kinderen gered.
Als hoofdpersoon van een roman heeft Van Galen hem echter nogal eenzijdig neergezet. Hij is altijd vol energie voor de goede zaak, wanhoopt nooit, is altijd vriendelijk voor anderen, is onuitputtelijk creatief in het paaien van de SS, enzovoort, enzovoort. Dat maakt het boek eerder tot een hagiografie van een roman.
Ook bevat Süskind een aantal slordigheden. De hospita van Aus der Fünten heet eerst Dekker en later Bakker, het vertelperspectief rommelt hier en daar, de stijl is babbelig en de roman bevat zinnen die een slordige indruk wekken, zoals die in het citaat met drie keer het woordje ‘nu’. Allemaal foutjes die stuk voor stuk niet hoeven te storen, maar bij elkaar opgeteld leveren ze de indruk op dat dit boek te kort heeft kunnen rijpen. Alsof het met stoom en kokend water afgerond is om de verschijningsdatum maar te laten samenvallen met die van de film. Het verhaal is aanrijpend, als roman is het boek minder geslaagd.
