Groots en meeslepend
[Recensie] Ten oosten van Eden van John Steinbeck is een uitstekend voorbeeld van een roman die de tand des tijds probleemloos heeft weten te doorstaan. Het verhaal is meeslepend, de thematiek is van alle tijden. Het bevat personages die een onuitwisbare indruk maken en de stijl voelt modern. Mogelijk is de kwaliteit van de vertaler, Peter Bergsma, daar mede debet aan.
Het is bijna niet mogelijk om het verhaal in een notendop samen te vatten. Toch een poging. De kern van Ten oosten van Eden gaat over twee geschiedenissen van twee broers. Het begint met Charles en Adam, zoons van een strenge vader die hen drilt als soldaten. Die vader is oorlogsinvalide, hoewel daaraan kan worden getwijfeld. De broers kunnen meestal goed met elkaar overweg maar als zij ouder worden ontbrandt er een strijd over vaderliefde. Dat gaat er soms bijzonder heftig aan toe.
Dan komt een splijtzwam hun leven binnenkruipen, Cathy, een vrouw met een flinke voorgeschiedenis. Over haar zegt de verteller:
“Ik geloof dat er op deze wereld monsters worden geboren uit menselijke ouders.”
Het komt tot een kort en ongelukkig huwelijk tussen Adam en Cathy. Het laatste wat zij gezamenlijk meemaken is de moeizame geboorte van een tweeling. Vlak daarna verlaat zij het huis met het nodige rumoer en laat vervolgens niets meer van zich horen. De kinderen zijn twee jongens die later Caleb en Aron als naam krijgen. Ook tussen hen zal een strijd ontbranden die in de kern gaat over wie er het best op staat bij hun vader.
In de uitwerking is deze Cathy telkens een verbindende en verscheurende factor.
De manier waarop Steinbeck deze geschiedenissen vertelt is heel interessant. De hoofdpersonen komen zelf afwisselend aan bod, tot zover niets bijzonders. De manier waarop je kunt volgen hoe de strijd tussen de broers zich ontwikkelt is dat wel, met name die tussen het duo Caleb en Aron.
Van nabij kun je het volgen via Li, de huisknecht en vertrouweling van vader Adam. Hij is een prachtig personage, die op zichzelf het boek al van grote waarde maakt. Li heeft een goed oog voor het karakter van mensen en hun onderlinge verhoudingen. Een wijs mens.
Iets verder weg is Samuel Hamilton. In eerste instantie lijkt het ook over hem te gaan, maar eigenlijk is hij minder relevant. Je krijgt via hem wel een mooi beeld van het leven in dat dorre deel van Amerika, heel boeiend. Maar toch is zijn persoonlijke leven bijzaak, ook al geeft Steinbeck heel wat aandacht aan zijn vrouw en hun negen nakomelingen. Deze Samuel heeft een goede band met Adam, vooral uit zakelijk oogpunt. Op die manier hoort en ziet hij genoeg om er het zijne van te denken en de lezer daar deelgenoot van te maken.
Eén van de mooiste passages is die waarin Li en Samuel, afgezonderd van de rest van de wereld, een diepgaand gesprek hebben.
Boven alle partijen is de stem van de verteller nadrukkelijk aanwezig. Deze plaatst het hele gebeuren in een historische, sociale en economische context. Steinbeck doet dat door af en toe wat afstand te nemen en daarna het verhaal te vervolgen.
De twee belangrijkste thema’s zijn broederstrijd en de strijd tussen goed en kwaad. Het eerste is een moderne variant van het bijbelverhaal over Kaïn en Abel. Dat ligt er duimendik bovenop en dat benadrukt Steinbeck door de broers namen te geven met dezelfde eerste letter als Cain en Abel, C en A.
De strijd tussen goed en kwaad gaat is een altijd terugkerend en eeuwigdurend verhaal. Eén hoofdstuk, dat misschien wel de kern van dit boek is, begint als volgt:
“Een kind kan vragen: Waar gaat het verhaal van de wereld over?””
Het hoofdstuk eindigt hiermee:
“Wij hebben slechts één verhaal. Alle romans, alle gedichten zijn gebouwd op onze nooit eindigende innerlijke strijd tussen goed en kwaad. En ik heb het idee dat het kwaad zich voortdurend moet reproduceren terwijl het goede, terwijl de deugd onsterfelijk is. De ondeugd heeft altijd een nieuw fris jong gezicht, terwijl de deugd eerbiedwaardiger is dan wat ook ter wereld.”
Die strijd tussen goed en kwaad is er niet alleen tussen verschillende personen. Die is er ook op individueel niveau, in het bijzonder in de persoon van Caleb. Hij beseft dat hij trekjes van beide in zich heeft en hij worstelt daarmee. Het indrukwekkende slot van Ten oosten van Eden gaat vooral over die worsteling, bijzonder mooi beschreven!
Een ander belangrijk onderwerp, hoewel enigszins ondergeschikt aan die andere twee, is dat van de grote Amerikaanse droom. Niets is onbereikbaar als je maar goed genoeg je best doet. Hoewel het minder centraal staat werkt Steinbeck ook dit thema goed uit, met pakkende voorbeelden.
Je zou als kritiek kunnen hebben dat Steinbeck mannen en vrouwen verschillend benadert. Vrouwen spelen overwegend een ondersteunende en dienende rol, figuurlijk en vaak letterlijk. Ze zijn moeder, dienstbaar aan het gezin en streng in de leer. Als ze dat niet zijn dan zijn zij het tegengestelde daarvan. Heilige of hoer, dienend of alleen maar op eigenbelang gericht. Meer smaken zijn er niet.
Toch is dat niet vreemd als je bedenkt dat Het Kaïn en Abel motief zo belangrijk is. Dat zijn nu eenmaal mannelijke figuren en dan is het begrijpelijk dat de rol van de mannen overheersend is. De mannelijke personages kennen veel meer kleurschakeringen dan de vrouwelijke, maar het stoort mij in dit geval niet.
Ondanks dat speelt een vrouw de sleutelrol. Dat is Cathy. Als kind was zij al in staat om feilloos de zwakke plek bij andere mensen, en dan met name mannen, te vinden. Deze eigenschap heeft zij in de loop van haar leven geperfectioneerd, tot schade van velen en tot schande van sommigen. Zij is een manipulatief, gewetenloos en gevoelloos kreng dat maar één belang kent, dat van haarzelf. Een slang die desnoods jaren een prooi kan beloeren om op het juiste moment toe te happen. Een donkerder personage is nauwelijks voorstelbaar.
Ten oosten van Eden is één van die zeldzame boeken waar geen zwak punt aan valt te ontdekken. Het verhaal is meeslepend, de thematiek is interessant en is bijzonder sterk uitgewerkt. De vertelwijze is interessant, sommige personages zijn onvergetelijk, psychologisch sterk. Wat mij betreft een literair meesterwerk!
—
Eerder verschenen op JKleest.nl
