"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Ten oosten van Eden

Vrijdag, 12 februari, 2021

Geschreven door: John Steinbeck
Artikel door: Roeland Dobbelaer

De vrouwen van John Steinbeck

[Column] Mijn eerste bewegingen op het pad van de liefde ernstig zijn beïnvloed door de vele negentiende-eeuwse Russische romans die ik tussen mijn vijftiende en vijfentwintigste las. Mijn vrouw- én manbeeld uit die tijd heb ik te danken aan Fjodor Dostojevski en Lev Tolstoj. Vrouwen waren er om te beminnen, maar een feest was dat nooit, zo leerde ik uit hun boeken. Want vrouwen zijn irrationeel, snappen kun je ze niet en doorgaans zijn ze zwak van lijf en leden en dus ziekelijk of tenminste hysterisch. Daarnaast is nog een categorie vrouwen die je zeker niet wil kennen, zeker niet als jonge en naïeve man, namelijk de aan lagerwal geraakt dames die er alleen maar op uit zijn om mannen te verleiden en naar beneden te halen. Nee, de vrouwen in de Russische literatuur waren zeker niet zowel madonna én hoer, er was een strikte scheiding.

Met dit verwrongen beeld begaf ik me op de markt van de liefde, en mijn redelijk beschermde en nogal conservatieve katholieke opvoeding hielp ook al niet. Terugkijkend was er helemaal niets mis met mijn eerste vriendinnetjes van destijds, met mij des te meer. Het duurde zeker een jaar of tien voor dat ik door had dat ik er behoorlijk naast zat. De boeken van onder andere Michel Foucault en Simone de Beauvoir waren mij daarin tot steun.

Achteraf ben ik blij dat pas recent de romans van John Steinbeck op mijn pad kwamen. Prachtige romans over Amerika eind van de negentiende en begin twintigste eeuw. Maar zeker niet goed voor het vrouwbeeld van jongemannen van rond de zeventien jaar. Steinbecks boeken gaan over de strijd van eenvoudige mensen die opboksen tegen machthebbers, tegen de natuurelementen, tegen elkaar. Aan een onbekende god voert Steinbeck Joseph Wayne en zijn 3 broers ten tonele en beschrijft hun levens en hun conflicten. In Ten oosten van Eden gaat het ook over broers. Hier hervertelt tweemaal het Bijbelse verhaal van Kaïn en Abel. Eerst zijn er de broers Adam en Charles Trask die opgroeien onder erbarmelijke omstandigheden maar zich eruit weten te vechten. De ene broer is een dromer en zacht, de andere is stuurs en wreed. Charles is zich bewust van zijn slechte karakter, vecht ertegen, maar het kost hem blijvend moeite om het goede te doen. Adam wordt verliefd en krijgt ook twee zonen, Aron en Caleb, en ook hier ontstaat een broedertwist rond dezelfde thema’s van goed en kwaad.

Natuurlijk herkennen we ons het meest in de karakters van Charles en Caleb, want wie is er zonder zonden? En ook Ten oosten van Eden speelt zich weer af in het Amerika van een eeuw en meer geleden dat ontgonnen, ontwikkeld en verbouwd moet worden. Het is een natie in wording en daar hoort ploeteren en afzien bij. Wie wil weten hoe de VS is geworden tot wat het is krijgt er van Steinbeck nog telkens even een lesje geschiedenis bij.

Foodlog

Bij zijn eerdere romans die ik las viel het me nog niet zo op, maar bij Ten oosten van Edenbegon me het te irriteren: de vrouwen van Steinbeck. Ook hier zie je eigenlijk die negentiende-eeuwse tweedeling terug. Een aantal van Steinbecks vrouwen zijn halve of hele heiligen, vroom, streng protestants, alles geven voor God, man en gezin. De vrouw van Joseph uit Aan een onbekende god, het liefje van Aron in Ten oosten van Eden, de moeder van het gezin uit van De druiven der gramschap, voortreffelijke vrouwen in alle opzichten. In tegenstelling tot de adellijke dames van de Russische schrijvers weten ze van wel aanpakken, want anders wordt er hongergeleden, maar deugen doen ze. Ook de sloeries ontbreken niet bij Steinbeck. In al zijn boeken voert hij ontaarde vrouwen op die de mannen in het verderf storten. Het ligt altijd aan de vrouwen, lijkt het. In Ten oosten van Eden gaat Steinbeck het meest over de top. Zitten in Steinbecks eerdere boeken nog wel geloofwaardige dames, in Ten Oosten van Eden is er eigenlijk geen normale vrouw te vinden. Ook de ‘goede’ vrouwen zijn gestoord, godsdienstwaanzinnig, onthouden de mannen hun pleziertjes of zijn gewoon saai. Het meest extreem is het karakter Cathy Ames, de vrouw van Adam Trask en de moeder van zijn zonen. Cathy is een vrouw zonder enige vorm van empathie en moraal.  Steinbeck had een duivel nodig in het boek en dat werd uiteraard een vrouw. Het is zondermeer duidelijk dat Steinbeck veel plezier had aan het neerzetten van deze slechte vrouw, pagina na pagina wijdt hij aan haar misdaden. Waar Steinbeck van zijn mannen, mensen van vlees en bloed maakt en hen schildert in vele lagen en diepten, maakt hij van zijn vrouwen karikaturen. Tegenwoordig zou je dat seksisme noemen.

Nu kunnen we bijna honderd jaar nadat Steinbeck zijn boeken schreef gemakkelijk deze boeken en van velen anderen schrijvers uit het verleden op de schroothoop gooien omdat sommige onderdelen ons niet aanstaan. Ik pleit ervoor om dat vooral niet te doen. Veel oudere boeken blijven prachtige boeken, ondanks seksistische, racistische of antisemietische ideeën en karakters. Ja, dat kan. Ten oosten van Eden blijft een meesterwerk. Zo goed geschreven, zoveel lagen en zoveel inzichten… Nee, ik voel veel meer voor de aanpak enkele weken geleden van Fleur Speet, Jannah Loontjens en Manon Uphoff die pleitten voor het verbreden van de canon. Zorg ervoor dat in de boekenlijsten genoeg variatie zit en zorg ervoor dat alle stemmen gehoord worden, niet alleen die van de oudere boeken, maar ook van recente boeken. Zorg dat jongeren niet alleen Steinbeck en Dostojevski krijgen aangereikt of uit Nederland Louis Couperus, maar ook boeken van vrouwelijke auteurs uit die tijd, ook Charlotte Brontë (lees haar prachtige Villette, over vrouwenbeelden uit de 19de eeuw gesproken) of Virginia Woolf en uit Nederland Carry van Bruggen.

Waarom dat belangrijk is? Heel eenvoudig. Omdat er nu ook nog steeds genoeg jongeren zijn die de worstelen met wie ze willen zijn en hoe ze relaties kunnen aanknopen met anderen. Literatuur kan daarbij helpen, goede literatuur wel te verstaan. Als ik rond mijn zeventiende bijvoorbeeld Virginia Woolfs Orlando had gelezen, het was een wereld van verschil geweest.

En hoe het met mij en de liefde is afgelopen? Laat ik dit zeggen: u hoeft zich geen zorgen te maken. Uiteindelijk werd ik verliefd op Anna Odintseva het liefje van Bazarow uit Vaders en van Zonen van Iwan Toergenjew. Het is allemaal goed gekomen. Maar daarover een andere keer meer.

Eerder verschenen in Bazarow Magazine

Boeken van deze Auteur:

Ten oosten van Eden

De parel

De druiven der gramschap

Aan een onbekende god