Satire, karikatuur of accurate beschrijving van de werkelijkheid?
Dat iedereen met liefde voor het goede, schone en ware met een wijde boog om de Letterenfaculteit moet lopen, is algemeen bekend. Oppervlakkige letterenprofessoren figureren in tal van satires, waarvan de naar mijn smaak geestigste op naam staat van het schrijverscollectief dat in 1993 Aanslag op de Letteren publiceerde. In dat boekje worden verschillende werkelijk bestaande ‘letterdames en -heren’ opgevoerd, die zich elk in een toespraak keren tegen een bezuinigingsronde aan een van de hoofdstedelijke universiteiten. Net als in het echt gaan de sprekers – die zijn voorzien van de namen van werkelijk bestaande cultuurmandarijnen – niet in op de argumenten voor de bezuinigingen maar volstaan ze met het prijzen van de eigen beschaafdheid en het schelden op de domheid der ambtenaren. Er is geen gemeenplaats of ze wordt gebruikt, geen redenatiefout of ze wordt gemaakt. Toch blijven de zogenaamde sprekers sympathiek, want ze bezitten een navoelbare hartstocht.
Dit is anders in Ter navolging, de verrukkelijke briefroman waarin Kees ‘t Hart ons trakteert op de verwikkelingen rond de sollicitatieprocedure van een aio. Net als in Aanslag op de Letteren worden werkelijk bestaande letterdames en -heren opgevoerd, en net als in die satire zwatelen ze wat af. Alleen ontbreekt de passie. Hoewel de professorale correspondentie authentiek oogt door allerlei terzijdes die voor de eigenlijke plot niet relevant zijn, geeft geen van ‘t Harts hoogleraren er blijk van wel eens een roman te lezen, een museum te bezoeken of een toneelstuk te zien. Ze zijn geen knip voor hun neus waard.
Tot zover kunnen we spreken van een ingedikte beschrijving van de werkelijkheid waarin de aandacht vooral uitgaat naar het bespottelijke. Kortom, met satire. Of niet? De professoren lijken zich, hoewel het verhaal eind 2002 speelt, onbewust van het politieke tumult van die periode. Eén keer vraagt iemand zich af waarom de uitdrukking ‘in de geest van’ zo vaak wordt gebruikt, en dat is de enige keer dat de werkelijkheid de Letterenfaculteit binnendringt. Men zou kunnen zeggen dat dit overdreven is en dat de relatie tot de werkelijkheid hier wel erg verwrongen raakt; men zou kunnen zeggen dat dit geen satire meer is maar karikatuur. Men zou dat inderdaad allemaal kunnen zeggen, ware het niet dat de Letterenfaculteiten in het echt al heel lang een karikatuur van zichzelf zijn.
Van wetenschap hebben ‘t Harts professoren dan ook niet zoveel verstand. Weliswaar zoeken ze naar terzake doende argumenten om de kandidaat-aio’s te toetsen, maar van logica hebben ze geen benul. Een van de kandidaten wordt afgeserveerd met een argument dat neerkomt op een ignoratio elenchi en de procedure biedt het slachtoffer geen weerwoord. De held van het verhaal verwerft zijn aio-plaats uiteindelijk doordat zijn begeleider koehandel drijft met de begeleidster van een onderzoek waarbij alle commissieleden vraagtekens plaatsen. Men kan dat zowel een karikatuur als een accurate beschrijving noemen.
Als dit alles was wat ‘t Hart te bieden had, dan zou zijn boek al snel zijn gaan vervelen. Gelukkig biedt Ter navolging méér. Tegenover de hoogleraren staat bijvoorbeeld de enthousiaste, feilbare en sympathieke kandidaat-aio Vincent Gorter, die onderzoek doet naar het sociale netwerk van Betje Wolff en Aagje Deken. Daarbij begeeft hij zich op het terrein van Piet Buijnsters, de (werkelijk bestaande) biograaf van de schrijfsters van Sara Burgerhart. Om Buijnsters’ kritiek te pareren moet Vincent, die het ene na het andere biografische nieuwtje in de archieven aantreft, om de haverklap beweren geen biografisch onderzoek te doen. Met deze zinledige beweringen kunnen de professoren leven, al blijft Buijnsters’ dreigende opmerking dat hij in een commissie zit die de minister over een bezuinigingsronde moet adviseren, als een damocleszwaard boven Vincents benoeming hangen.
Ter navolging is complexer dan recht kan worden gedaan in deze bespreking. Er zijn uitvoerige beschrijvingen van het leven van Wolff en Deken, waaruit de tijd van de Bataafse Republiek in al haar kleur en contradicties naar voren komt. ‘t Hart portretteert de dames als minder braaf dan uit de officiële literatuurgeschiedenissen blijkt, deels door ze enkele dubieuze praktijken in de schoenen te schuiven, deels door eraan te herinneren dat ze in Frankrijk het Schrikbewind hebben meegemaakt. Zo worden het figuren van vlees en bloed, waaraan geen letterenprofessor ooit evenveel recht zal kunnen doen als de auteur van een roman.
Dit is ook de tragiek van Vincent Gorter. Zijn aanstekelijke enthousiasme hangt ermee samen dat zijn vader een roman over Wolff en Deken wilde schrijven. Vincent zal dat zelf niet doen: hij wordt aio, verruilt fictie voor wetenschap, en is al begonnen zijn hartstocht te verliezen. Aan het begin van de roman dweept hij nog met het onderzoek van een omstreden wetenschapper, maar aan het einde heeft hij al geleerd zich te distantiëren van controversiële figuren. Het kan niet anders of Vincent zal uitgroeien tot een lepe UD die in oppervlakkigheid niet onderdoet voor de leden van de sollicitatiecommissie.
Ter navolging is een rijk boek. In deze recensie is ingegaan op het cynisme van de Letterenfaculteiten, maar ‘t Hart toont óók hoe fantastisch de geesteswetenschappen kunnen zijn. De sensatie van een ontdekking in een archief, de passie van studenten voor hun vak, de gedrevenheid waarmee een romanschrijver aan zijn tekst werkt: het zit er allemaal in. Hoewel de lezer Vincent een gelukkiger toekomst gunt – had die jongen zijn hartstocht niet buiten de wetenschap kunnen uitleven? – is Ter navolging een boek om van te smullen.
