"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Thinking, fast and slow

Maandag, 18 oktober, 2021

Geschreven door: Daniel Kahneman
Artikel door: Alek Dabrowski

Ons feilbare denken

[Recensie] Dit boek is onder de Nederlandse titel Thinking, Fast and Slow is meer dan economie. Het boek gaat over psychologie, kansberekening, denken, intuïtie, biologie, misvattingen, waarneming, etc. Kahneman geeft een beeld van de menselijke geest met alle vernuft en alle gebreken.

De kern van zijn verhaal is dat ons denken wordt beheerst door twee systemen, die hij simpelweg systeem 1 en systeem 2 noemt. Systeem 1 is onze intuïtie; deze zorgt ervoor dat we snel beslissingen kunnen nemen. De hele dag door maken we gebruik van dit systeem om te reageren op onze omgeving. Systeem 2 wordt gebruikt om ingewikkelde zaken op te lossen, maar systeem 2 is lui (“laziness is built deep into our nature”) en moet geactiveerd worden. Als systeem 1 een oplossing heeft die aannemelijk klinkt blijft 2 inactief.

Systeem is niet uit op waarheid, maar op coherentie. Autorijden, makkelijke sommen oplossen, schattingen maken, snelschaken en iemand inschatten bij een sollicitatiegesprek, we doen het met onze intuïtie van systeem 1 op basis van vertrouwdheid en coherentie, niet op basis van kennis. Weinig weten maakt het juist makkelijker om alles in een coherent geheel te zien. Helaas leunt onze intuïtie veel op vooroordelen en heeft het vaak mis. De chaotische werkelijkheid is complexer dan we met onze intuïtie ervaren.

Kahneman gebruikt tal van puzzeltjes en voorbeelden om de twee systemen te illustreren. Onderzoek naar het aannemen van sollicitanten laat zien dat heel vaak niet de juiste mensen worden aangenomen. De deskundigen op televisie hebben het zelfs meer dan op basis van toeval bij het verkeerde eind. En vooral deskundigen met een coherent en eenduidig verhaal, inspelend op systeem 1, weten werkelijk bijna niets juist te voorspellen. Kenners van de beurs scoren evenmin beter dan iemand die met een dobbelsteen gooit om beslissingen te nemen.

Boekenkrant

Sowieso wordt gelukkig toeval volgens Kahneman veel te veel beloond alsof het kunde is, bijvoorbeeld op de beurs of op het sportveld. Achteraf is bij het behalen van je gelijk overal een zinvol verhaal van te maken, vooraf is het speculatie. Het vreemde is dat over sommige dingen wel degelijk goede voorspellingen zijn te doen. Een mooi voorbeeld dat Kahneman geeft is dat van de wijnkenner. Met een simpel logaritme en een paar variabelen is het goed mogelijk te voorspellen welke wijn over een paar jaar goed zal smaken en dus veel zal opleveren. Wijnkenners negeren deze kennis bijna geheel en blijven leunen op hun gebrekkige intuïtie. Systeem 1 heerst hier.

Thinking, Fast and Slow is een dik en zeer rijk boek. Alle onderwerpen behandelen of samenvatten is niet te doen. Ik geef daarom een kleine selectie. Kahneman gaat uitgebreid in op statistiek en laat zien dat soms uit kostbare en uitgebreide onderzoeken de verkeerde conclusies worden getrokken wegens gebrek aan statistisch inzicht. Zo zouden kleine scholen het meest succesvol zijn. Maar het klein zijn betekent al dat er een grotere kans bestaat op een afwijking van het gemiddelde. Onder de kleine scholen zitten daarom ook de slechtst scorende.

Ook is duidelijk dat de manieren waarop je statische uitkomsten of keuzemogelijkheden verwoordt beslissend zijn voor de keuzes die mensen maken; samengevat: een positief verhaal (40% wordt gered) in termen van zekerheid scoort beter dan een negatief verhaal (60% kans niet te overleven).

‘Priming’ speelt ook een rol in onze beslissingen en vindt vaak onbewust plaats. Een bekend experiment laat dit zien. Op een kantoor doen mensen zelf geld in een bakje om te betalen voor hun koffie. Een afbeelding met een paar ogen zorgde ervoor dat mensen minder vaak ‘vergaten’ te betalen. Na afloop zeiden mensen hierdoor niet beïnvloed te zijn, de bedragen lieten anders zien.

Heel bekend is de video met een gorilla op een basketbalveld. Deelnemers wordt gevraagd een opdracht uit te voeren, te tellen hoe vaak de bal wordt overgespeeld en zien dus niet een gorilla over het veld lopen. Achteraf vinden deelnemers het onbegrijpelijk. We zij soms ‘Blind to the obvious’, maar zoals Kahneman stelt ook ‘blind to our blindness’.

Als gevraagd wordt een leeftijd te schatten van iemand kan voorinformatie een wereld van verschil maken. Gevraagd of Gandhi 115 jaar oud geworden is, zeiden proefpersonen dat dit niet zo was. Vervolgens werd gevraagd hoe oud hij dan wel is geworden. De schattingen lagen extreem veel hoger dan bij mensen die de eerste vraag niet kregen voorgelegd. Om dit soort redenen zijn objectieve enquêtes heel lastig. De plaats waar een optie staat en zelfs een ander lettertype geven afwijkende uitslagen.

Kahneman bespreekt uitvoerig het Linda probleem: “Linda is 31 years old, single, outspoken, and very bright. She majored in philosophy. As a student, she was deeply concerned with issues of discrimination and social justice, and also participated in anti-nuclear demonstrations.” Vervolgens wordt gevraagd wat meer waarschijnlijk is: “Linda is a bank teller” of “Linda is a bank teller and is active in the feminist movement”U begrijpt het al, de overgrote meerderheid kiest voor optie 2, wat fout is. Het experiment is in vele varianten uitgevoerd en de uitslag is altijd hetzelfde. De conclusie is dat meer achtergrondinformatie een verhaal meer plausibel maakt, maar niet meer waarschijnlijk.

Zo behandelt Kahneman vele onderwerpen en komt tot conclusies als: kennis van een algemene regel heeft geen effect op onze overtuigingen over individuele gevallen. En ook: mensen overschatten onwaarschijnlijke gebeurtenissen en laten dit onevenredig veel meewegen in hun beslissingen.
We reageren ook veel sterker op dreigingen dan op kansen: “Bad is stronger than good” en “We fight harder to prevent losses than to achieve gains.”

In de laatste hoofdstukken bespreekt Kahneman onderzoek naar geluk. Opmerkelijk genoeg geeft in Amerika huishoudelijk werk evenveel geluk als omgang met de kinderen. In Frankrijk ligt dit anders. Verder blijkt dat religie niet leidt tot reductie van depressieve gevoelens.

Interessant is dat Kahneman dit soort beweringen doet op basis van vele intelligente experimenten en hij bouwt op enorm veel onderzoek. De bespiegelingen vinden daarna pas plaats. Veel filosofen doen het andersom: eerst de theorie en vervolgens de feiten erbij zoeken. Vaak wil hij ons wijzen op het volstrekt irrationele van ons gedrag en  het toeval in ons dagelijks leven. Tegelijkertijd verzet ons hele wezen (systeem 1) zich hiertegen. Toeval en willekeur worden nauwelijks erkend door ons.

Tot slot een laatste sterk staaltje van irrationele keuze, de zgn. peak end rule. Als het gaat om pijnbeleving herinneren mensen zich achteraf vooral de ergste pijn en de pijn die zij als laatst hebben gevoeld. Zij beleven echter op het moment zelf wel alle diversiteiten aan pijn.
In een experiment houden proefpersonen een minuut hun handen in ijskoud water. Daarna volgt een tweede sessie van 1 minuut met als toegift een halve minuut in minder koud water. Achteraf wordt gevraagd om ten behoeve van het experiment een van de sessies over te doen. Men kiest massaal voor de tweede optie, dus voor een halve minuut meer onaangename ervaring.

Eerder verschenen op Uitgelezen boeken