De kip dat zijn wij
[Recensie] “Dit is geen kip, maar een kunstwerk.” Zo begint de conceptuele kunstenaar Koen Vanmechelen (1965) vaak zijn lezingen. Vanmechelen zet je meteen aan het denken. Hij vermengt in zijn werk consequent kunst, natuur en wetenschap. Termen als identiteit, fertiliteit, immuniteit, diversiteit, globalisering, horen daar onlosmakelijk bij. Een kunstenaar heeft de vrijheid om te creëren, los van allerlei regels en protocollen. Een creatieve geest legt verbanden die anderen nog niet zien. De manier van denken van Vanmechelen impliceert dat het de wetenschap triggert. Hij brengt met zijn kunst disciplines samen, kruist als het ware de lokale kennis en de globale kennis om de wereld van morgen leefbaarder te maken. “The global only exists by the generosity of the local” zegt de kunstenaar daarover.
Het boek This is not a chicken geeft een fascinerende inkijk in de ontwikkeling van het werk van Vanmechelen, en de veelheid aan dwarsverbanden die daaruit voortvloeien. Het is een wat ander boek dan een traditioneel kunstboek. Het boek bevat wel tekeningen, maar geen foto’s van zijn werk, geen portretten van de kunstenaar, behalve de prachtige foto van Stephan Vanfleteren op de cover. De kunstenaar houdt daar een niet bestaande vogel vast. Het is een taxidermistische hybride van een buizerd en een kip. “Deze niet-kip is een onbestaand dier, predator en prooidier in één: een griezelig perfecte metafoor voor de mens zelf.” “Breaking the boundaries of clarity to enter into a new reality: this is not a chicken.” Dit is de kern van het werk van Vanmechelen. Zijn kunstenaarschap is relevant, rijk en betekenisvol ook in wetenschappelijk, ecologisch en maatschappelijk opzicht.
Het boek, geschreven in een toegankelijke taal, is de neerslag van gesprekken tussen de kunstenaar en bioloog en filosoof Geerdt Magiels. Het is een feest om door die gesprekken zicht te krijgen op het werk van Vanmechelen en de draagwijdte ervan. In de gesprekken zoeken Magiels en Vanmechelen naar antwoorden op vragen als wat is de relatie tussen mens en dier, waarom kan het globale niet kan bestaan zonder het lokale, wat hebben mensenrechten te maken hebben met fertiliteit. Magiels pelt in tien hoofdstukken het constant evoluerend werk van Vanmechelen af. Hij analyseert de statements, de ideeën, de betekenis van de kunst die Vanmechelen maakt, en zet dat in een biologisch, wetenschappelijk perspectief. “Inzicht leidt tot uitzicht” zou je het kunnen noemen. Je leert het werk van Vanmechelen kennen, waarderen, krijgt inzicht in de relaties die het legt met wetenschap, natuur, de samenleving en vervolgens krijg je uitzicht op de toekomst.
“Het kruisen van kippen is een metafoor voor de kruisbestuiving van ideeën. De evolutie van de kip staat voor de evolutie van de ideeën.” Ziedaar de filosofische ruggengraat van wat Vanmechelen doet. Als we naar het kruisen van de kippen kijken, naar hoe divers ze zijn geworden dan constateer je dat de kip van binnenuit (gebruikmakend van het waardevolle van wat iedere generatie, iedere lokale kip biedt) door die veranderingen sterker wordt. Kijk eens op die manier naar onze samenleving, de manier waarop we elkaar kunnen versterken. Vanmechelen levert dus niet alleen commentaar op onze maatschappij op het gebied van globalisering, migratie, multiculturaliteit, klonen, migratie, maar geeft ook perspectief.
In 1998 begon Vanmechelen met het kruisen van kippen. De kip is voor hem de metafoor voor een vitale samenleving. De kip heeft een plek gevonden in de diverse culturen, lijkt er zelfs een beetje op. Zo is Amerikaanse kip de grootste, heeft de Franse kip, de Poulet de Bresse, een rode kam, een wit lijf en blauwe poten (in de kleuren van de Franse vlag dus). De kip is aldus verweven met de lokale geschiedenis van de mens, maar toont ook het gebruik en het misbruik van de mens. Denk aan de doorgefokte industriekip. Er is dus een relatie tussen kip en mens ontstaan. Iedere kruising die Vanmechelen doet, inmiddels zijn er vijfentwintig generaties kippen, is een nieuw kunstwerk. Iedere generatie draagt meer genen, is sterker, vruchtbaarder, heeft een sterker immuunsysteem. Dat is inmiddels wetenschappelijk bewezen. Daar heeft de mens profijt van. Zo heeft Vanmechelen een hele boerderij als kunstwerk in Ethiopië staan met een gekruiste kip, die van belang is voor de lokale bevolking. Het uiteindelijke doel is de kosmopolitische kip die de genen van alle kippenrassen ter wereld in zich draagt. Maar Vanmechelen hybridiseert het biologische ook met de culturele. Na hun dood eindigen de hanen en kippen, maar ook andere dieren uit zijn projecten, in kunstwerken en installaties. Het worden zo stille getuigen van een productief leven.
Labiomista (de mix van het leven), de plek waar Vanmechelen werkt, gesitueerd in Genk, is een plek die de overgang van cultuur naar natuur markeert. “In La Biomista ontmoeten cultuur en natuur elkaar, worden ze met elkaar verkneed en versmelten ze met elkaar, maar worden ze ook tegen elkaar uitgespeeld. Het doet ons nadenken over wat de natuur is, het is een grote vraag naar onze verhouding met het andere.” Magiels reflecteert daarop door te zeggen dat de natuur positieve effecten heeft op ons welzijn. “Hoe meer natuur hoe minder ziekteklachten en hoe hoger het welzijn. Wij leven in een verstedelijkte wereld, zijn gedomesticeerd. De mensheid is bezig een ‘cosmopolitan human’ te scheppen door globalisering. De genetische diversiteit zal toenemen. Labiomista ligt op de grens van een van de grootste natuurparken van Europa, grenst aan de revitaliserende braaklanden van de voorbije industriële revolutie. Daar wordt gebroed op de toekomst!
In het boek komen onder andere schoonheid, de verhouding van de mens met de natuur, de koppeling aan de evolutietheorie van Darwin, de verbinding met andere kunstenaars, het bouwen van gemeenschappen, de interactie, het gezamenlijke genetisch geheugen aan de orde. Kippeneieren zijn overigens de essentiële voedingsbodem voor vaccins. De Belgische moleculair geneticus Olivier Hanotte zegt dat de diversiteit de basis is van weerstand tegen ziekten is en dat daardoor een bevolking een virus kan overleven.
Vanmechelen heeft zich niet alleen tot de kip beperkt. Hij is op tal van andere terreinen actief. Zo is hij al jaren bezig met kameelachtigen. Die hebben een dubbele immuniteit. Het is gebleken dat een lama, Winter genaamd, die in Labiomista verblijft, antistoffen ontwikkelde tegen de eiwitten van coronavirussen SARS en Mers. Men heeft tegen het eind van 2020 helder of de antistoffen van de lama ook werken tegen Covid-19 en dus de basis voor een medicijn zouden kunnen vormen. Over maatschappelijke relevantie gesproken en over wat kunst kan betekenen!
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
