"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Tussen de ruïnes

Zondag, 7 november, 2021

Geschreven door: Mark Blaisse
Artikel door: Jos van Dijk

Ibn Khaldûn (1332-1406), historicus, adviseur, opportunist

[Recensie] Wat weten wij van de Middeleeuwen in de Maghreb, het hedendaagse Marokko, Algerije, Tunesië? Wie heersten er toen in Egypte, Syrië? De horizon van onze geschiedschrijving ligt eigenlijk nog steeds in de Middelandse Zee. Uit de oudheid kennen we Carthago omdat ze in Rome zeiden dat het verwoest moest worden, maar dan houdt het wel zo’n beetje op met de kennis van de geschiedenis van Noord-Afrika. Goed dus dat Mark Blaisse ons aan de hand van de filosoof, rechtsgeleerde, historicus en politiek raadgever Ibn Khaldûn (1332-1406) een kleine introductie geeft in deze wereld. 

Macht

Dat Ibn Khaldûn een antwoord zocht op deze vraag was op zich al een uiting van een originele geest. Tot dan toe bestond geschiedschrijving vooral uit chronologische opsommingen van elkaar afwisselende machthebbers en hun goede daden. Ibn Khaldûn was als rechtsgeleerde en adviseur in dienst van verschillende sultans en zag hoe de sultanaten van zijn tijd ten onder gingen aan een te grote weelde van de leiders, corruptie en paleisruzies. Het verval was in zijn ogen onvermijdelijk als er een tekort was aan sociale cohesie, aan een gevoel van saamhorigheid, in het Arabisch asabiyyah. En macht corrumpeert. Ibn Khaldûn’s bijdrage aan de geschiedschrijving stijgt boven zijn eigen islamitische wereld uit door de voor die tijd nieuwe, pre-sociologische analyse van macht en politiek in de samenleving. In Blaisses inleiding op zijn werk deed hij mij sterk denken aan Macchiavelli, een naam die slechts één keer helemaal aan het einde van het boek wordt genoemd. Bij alle verschillen tussen deze schrijvers, zien we bij beide pre-sociologische noties, met name in hun focus op het verschijnsel macht. Wat zijn de condities voor goed leiderschap, vraagt Ibn Khaldûn zich net als de latere Italiaanse schrijver af. Hij zocht naar patronen in de geschiedenis. In zijn cyclische geschiedschrijving beschouwt hij macht als de motor van de geschiedenis. ‘De macht is voor de beschaving wat de vorm is voor de materie’, citeert Blaisse een van zijn biografen.

De raadgever

Pf

De vergelijking met Macchiavelli kwam ook bij me op door de positie die Ibn Khaldûn bekleedde: raadgever voor de machthebbers in de Noord-Afrikaanse islamitische wereld, waar in zijn tijd ook nog net een stukje Spanje bij hoorde. Ibn Khaldûn komt uit een vrome, welgestelde familie in Tunis die wortels had in Jemen. Hij verliest zijn beide ouders en enkele leraren in een pestepidemie. Hij krijgt al vroeg een functie aan het hof van de sultan van Fez. Later zien we hem nog in Granada, Constantine, Tlemcen, Tunis, Cairo en Damascus in het gevolg van plaatselijke heersers, of, als hij weer eens een keer in ongenade is geraakt, als docent in een moskeeschool of geheel afgezonderd als geleerde werkend aan zijn boeken. In Damascus gaat hij als diplomaat de confrontatie aan met Timoer Lenk, de Mongoolse tiran die de stad verovert op de Mamelukken, de toenmalige heersers over Egypte en wijde omgeving.

Een lastige man

Mark Blaisse geeft in zijn beknopte overzicht van leven en werk van Ibn Khaldûn ook een mooi kijkje in de Middeleeuwse cultuur van de welgestelde klasse in de regio. Met veel details, zoals de favoriete gerechten van Ibn Khaldûn: taart gevuld met zoete ricotta en griesmeelpudding met pijnboompitten en pistachenoten. Hij mocht ze van de kokkin zelf mee helpen bereiden in zijn ouderlijke huis in Tunis als hij tenminste de rest van het eten met rust liet en niet te veel praatte. Ibn Khaldûn was ook in zijn latere leven een lastige man die talloze keren door de sultans voor wie hij werkte werd ontslagen en soms ook gevangen werd gezet. Maar volgens Blaisse was hij ook een opportunist die steeds weer meeging met de machthebbers van zijn tijd. Ibn Khaldûn was geen rebel, eerder een klassieke, zeer gelovige islamitische denker. Hij behoorde tot de soefistische richting in de islam, mystiek en occultisme waren hem niet vreemd. God blijft aan het stuur in zijn geschiedenis.

Met Tussen de ruïnes krijgen we in minder dan 150 bladzijden een aardige introductie van deze bijzondere denker en zijn tijd, die voor velen helaas nog altijd in duisternis is gehuld.

Eerder verschenen op Sargasso