Relaties, generaties, overgangen zonder wroeging
Ik vraag me af waarom dit verhaal niet op zichzelf kan staan. Het is een ijzersterk drama. Maar niet alleen dat: het is een moderne variant van de antieke liefdesgeschiedenis van Orpheus en Euridyce, zoals de achterflap meldt. Waarom?’ In de enige recensie elders online van Mulisch’ Twee vrouwen op dit moment, stelt Maarten Dessing met ontzetting vast dat het erg goede boek dat hij gelezen heeft niet op zichzelf kan staan. Deze kritiek is een variatie op Dessings vraag: is dat pochen op Orpheus en Oedipous – die ook op de achterflap prijkt – terecht? Op zoek naar Eurydice, onheldere orakels en wroeging, wroeging en spijt.
‘Terwijl ik wachtte tot het water kookte, ging ik aan de keukentafel zitten en overwoog of ik dadelijk naar binnen zou gaan en zeggen: – Mevrouw Nithart. Ik heb geen zoon en ik zal nooit een zoon hebben. Ik ben zelf die Thomas. Ik houd van uw dochter en zij houdt van mij, wij slapen met elkaar en zijn heel gelukkig samen. Ik weet niet hoe u tegenover die dingen staat, veel mensen vinden het nog steeds walgelijk en tegennatuurlijk. Maar de natuur zelf is tegennatuurlijk.’
Tegennatuurlijkheid, of een botsing tussen tegengestelde waarheden, zoals een schrijver in Twee vrouwen het noemt, is een drijvende kracht voor de tragedie. In de Oedipous zie je dat in de complexe verhoudingen terug tussen de vier hoofdpersonen. Oedipous is zowel zoon en moordenaar van zijn vader, zowel zoon als geliefde van zijn moeder, die, als ze haar ongeluk vaststelt, zelfmoord pleegt. Oedipous steekt dan zijn ogen uit. In Twee vrouwen is Laura dochter en moederfiguur, rivaal en geliefde, Sylvia dochter, rivaal en slachtoffer, en Alfred geliefde, moordenaar en zelfmoordenaar.
En dan is er die inmiddels comfortabele kinderloosheid van Laura, waar een fataal einde aan gemaakt wordt door Sylvia’s overspelige zwangerschap: kinderen krijgen is dodelijk. Beide geschiedenissen laten zien dat er geen simpele, geen pijnloze overstap mogelijk is tussen verhoudingen in verschillende generaties.
Maar Twee vrouwen is meer een liefdesroman dan een roman over generaties en relaties. Meer, met andere woorden, de mythe van de tragische geliefden Orpheus en Eurydice dan die van Oedipous. Een gelukkig huwelijk werd met een slangenbeet beëindigd, en slechts door zijn sublieme zangtalent mag Orpheus zijn geliefde mee terugnemen uit de Onderwereld. Zo is er ook in Twee vrouwen liefde en verlies, liefde die tot verlies leidt. Waar Oedipous een abstracte, hoogstens thematische aanwezigheid is in het boek, heeft Mulisch op deze mythe wel letterlijke toespelingen gemaakt, zoals in de toneelbewerking van die mythe met twee mannelijke geliefden, die Laura en Sylvia bezoeken. Laura zelf zoekt de parallellen op en vindt haar geliefde niet zwaar als een dode, maar licht, naïef als een ongeboren kind, naïef als, ja Oedipous, dat andere kind dat nog voor hij kan opgroeien als dodelijk, moorddadig wordt gekenschetst.
‘”Heb je er iets van ons in herkend?”
“Van ons?” Verbaasd keek zij mij aan. “Wie van ons zit er dan in de onderwereld?”
Ik lachte en nam zwijgend haar hand.
Jij, dacht ik. Jij zit in de onderwereld, want je bent een schim – niet van een gestorvene, maar van een ongeborene.’
Er is meer. De hereniging van de twee vrouwen leidt tot de dood van de een, zoals Eurydice’s definitieve einde intreedt als Orpheus naar haar terugkijkt op hun tocht terug uit de Onderwereld. Sylvia’s periode tussen het verraad van Laura en van Alfred betekent een bezoek aan een doods oord, een obscure hoerenkast achter het Rembrandtplein. Je kunt ten slotte nog betogen dat het verhaal zoals de verteller Laura het ons rapporteert, door haar bedoeld is om Sylvia uit de dood te doen terugkeren.
Maar er mist ook een essentieel element. De mythe van Oedipous wordt gedomineerd door een orakel dat de zoon van zijn ouders ooit zijn vader zal doden. Hij kent die voorspelling, maar weet niet wie zijn echte vader is, en doet zonder het te weten het verkeerde. En Orpheus mag zijn gestorven geliefde mee terugnemen uit het dodenrijk, mits hij niet omkijkt op de weg omhoog. Beiden zijn zich bewust van wat fout kan gaan, en van de stap waarmee zij de goden zouden verzoeken. En dat bewustzijn ontbreekt in Twee vrouwen.
Dat heeft zijn gevolgen. Twee vrouwen is, zo zonder de erfelijke belasting of goddelijke dreiging die tragische mythen domineert, bijzonder licht. De handeling die op het aanvankelijke getortel volgt, het dubbele verraad, de dubbele dood, is zo onvermijdelijk, zozeer uit emotie voortgekomen dat schuldgevoelens, spijt of wroeging niet op zijn plaats zou zijn. Rouw, dat wel, en dat werkt Mulisch subtiel uit, maar dat is geen klassieke emotie, geen emotie die dramatisch is in de traditionele zin van het woord. Zonder voorkennis, zonder schuldgevoel, zonder wroeging, zonder, kortom, de essentie van de verhalen van Oidipous en Orpheus, is het gebruik van die verhalen oppervlakkig, blijft er niets anders over dan een schemaatje met ongelukkige familieleden hier en moordende geliefden daar.
Daar komt bij dat de kluts van generaties en verhoudingen in Mulisch’ versie van het Oedipous-schema in de verste verte niet lijkt op de veel bescheidener knoop van Sofokles’ versie. Dessings vraag is terecht. Maar een opmerking die debuterend auteur Bert Natter vorige week tegen ondergetekende maakte ( Doelbewust open, naar buiten, tegen de grenzen aan ), is hier des te relevanter: als je iets nieuws maakt, dan hoef je niet nadrukkelijk naar je bronnen te verwijzen. De oppervlakkige behandeling van de twee mythen gaf Mulisch wel ruimte voor een thema als genderproblematiek en voor een sneller, moderner drama.
Een bewerking is dit boek niet. Bescheidener en trotser had er op de flap van Twee vrouwenmoeten staan: Mulisch laat zien dat ook in een tijd dat de verhoudingen tussen generaties, liefdesrelaties en man en vrouw vloeibaarder worden, en goden en schuld aan belang hebben ingeboet, de vernietigende kracht van de liefde blijft bestaan.
