Een andere vorm van oorlog
[Recensie] “U wordt door niemand verwacht” zei een ambtenaar tegen een Jood die na de oorlog terugkeerde uit een concentratiekamp. Het was een koele om niet te zeggen kille ontvangst maar het is – helaas – nog heilig bij hetgeen Joden na de oorlog veelal te horen kregen. Dit is een weinig belicht maar evenzeer weinig verheffend facet uit onze Nederlandse geschiedenis. Daarom is het goed dat het boek U wordt door niemand verwacht, dat in 1999 voor het eerst uitkwam, nu is herdrukt.
De uitgever heeft de tijdgeest goed aangevoeld want we hebben in de afgelopen jaren meer oog gekregen voor onze historische tekortkomingen. Zo sprak Willem Alexander in zijn toespraak op 4 mei 2020 over de houding van zijn grootmoeder koningin Wilhelmina tegenover de Joden in de oorlog. Die woorden werden door de Joodse gemeenschap in dank ontvangen al waren er maar weinig overlevenden meer die ze konden horen omdat de oorlog inmiddels 75 jaar achter ons ligt.
Minister-president Gerbrandy klonk veelbelovend in zijn radiotoespraak in oktober 1943 toen hij zei: “Eens zal het Joods volksdeel verminkt, doch niet ontzield zijn plaats hernemen aan de Nederlandse haardsteden. Al zal veel leed helaas niet ongedaan gemaakt kunnen worden, het Nederlandse volk zal zich zijnerzijds beijveren om de geslagen Joodse wonden naar beste vermogen te helen, gelijk het zich zal inspannen om het doorstane oorlogsleed van al zijn kinderen te verzachten en te genezen” (p. 34).
Van deze prachtige woorden is in de jaren na de oorlog niets terecht gekomen. Wie de verhalen in U wordt door niemand verwacht leest, staat regelmatig versteld en kan zelfs verbijsterd zijn over de wijze waarop Joden werden bejegend. Men was in het algemeen niet eens zo blij dat Joden terugkwamen zo wordt uit de vele verhalen die in dit boek zijn opgenomen pijnlijk duidelijk. Het meest schrijnende verhaal is misschien wel dat van de Joodse baby die opgroeide in een Nederlands Hervormd gezin en na de oorlog nog werd uitgescholden en getreiterd vanwege zijn Joodse identiteit.
U wordt door niemand verwacht schetst de situatie van de Joden vóór de oorlog, de Joden die toen vanuit Duitsland en Oostenrijk naar Nederland vluchtten en belicht het aantal omgekomen Nederlandse Joden in vergelijking met Joden uit andere Europese landen. De houding van de Nederlandse regering jegens Joodse vluchtelingen in de jaren 30 was weinig verheffend. Typerend is de uitspraak van minister van justitie Van Schaik in 1933: “De positie der Joden moge betreurenswaardig zijn, om voor asielrecht in aanmerking te komen is meer nodig” (p. 141). Joden werden in die tijd gezien als ‘ongewenste vreemdelingen’.
Bijzonder moeilijk was de positie van Joden die voor de oorlog vanuit Duitsland naar Nederland waren gevlucht. Zij werden toen door de nazi’s stateloos verklaard maar werden na de oorlog door Nederland weer als Duitsers beschouwd en daarom als inwoners van een vijandelijke natie behandeld.
Na 75 jaar kunnen wij dit alles niet begrijpen en al doet Michal Citroen, historicus en programmamaker bij de VPRO, geen pogingen om het goed te praten, zij zoekt wel voorzichtig naar verklaringen. Het psychologisch advies luidde om de oorlog maar zo snel mogelijk te vergeten; de nawerkingen zouden van tijdelijke aard zijn. Veel mensen hadden na de oorlog genoeg aan hun eigen leed en het dagelijks bestaan was in de eerste jaren een zware opgave. Ook verweet men de Joden passiviteit: zij hadden zich te gemakkelijk laten wegvoeren. De economische situatie van ons land was moeilijk en veel mensen hadden het financieel krap. De meeste mensen hadden de oorlog in persoonlijke zin niet zo aangrijpend beleefd als de Joden.
Weinig verheffend is ook hoe men omging met bezittingen van weggevoerde Joden. Ze waren ‘weg’ of ‘te goeder trouw’ verhandeld. Het zijn trieste verhalen van bot egoïsme en de drang naar geld en goed ten koste van slachtoffers. ‘Bewariërs’ werden deze mensen veelzeggend genoemd, een samenvoeging van bewaren (dingen die hen door opgepakte mensen waren toevertrouwd) en ariërs (de Duitse gedachte van het eigen ras).
De langverwachte bevrijding viel voor veel mensen tegen. Toen de eerste euforie van bevrijdingsfeesten voorbij was, kwam de harde werkelijkheid op mensen af. Die wordt getypeerd door het gezegde: “Wat was de bevrijding toch mooi toen het nog oorlog was” (p. 131).
Pas in de jaren 60 en 70 kwam er meer aandacht voor hetgeen de Joden in de oorlog hadden meegemaakt. Het boek Ondergang van Presser werd veel gelezen en zorgde voor een nieuw perspectief.
Het boek raakt hier en daar aan de actualiteit zoals de uitspraak van Baudet die voor de nodige ophef zorgde: “Bijna iedereen die ik ken is antisemiet”.
Een boek om stil van te worden, met aangrijpende verhalen vol onbegrip.
—
Voor het eerste gepubliceerd op De Leesclub van Alles
