Bevrijding door het absurde
[Recensie] Het aantal en de frequentie zijn gelukkig afgenomen, de onthoofdingen van ‘vijanden van de Islam’ door IS. Onthoofdingen waren de afgelopen jaren met als hoogtepunt, of liever dieptepunt, de tweede helft van 2014 en de eerste helft van 2015, de manier van IS om alle voorpagina’s te halen. Dat leverde gruwelijke taferelen op. Er zijn vele manieren om een tegenstander of een misdadiger te doden, maar onthoofdingen hebben me altijd het meest geschokt. Alsof een slachtoffer twee keer wordt omgebracht. De beul doodt niet alleen het slachtoffer, maar verminkt het lichaam ook nog eens door het meest edele lichaamsdeel, dat onze gedachten, spraak-, gezichts- en gehoorvermogen huisvest, te scheiden van de rest.
Toen in de 18e eeuw, ten tijde van de Franse revolutie, de guillotine (een uitvinding ten onrechte toegeschreven aan de naamgever van het apparaat Joseph-Ignace Guillotin) gebruikt werd als een mechanische manier om mensen te onthoofden, had dat nog een menslievend aspect. Onthoofden met een bijl of zwaard ging vaak mis. Het was niet elke beul gegeven om het hoofd van het slachtoffer met een ferme slag te kunnen scheiden van de romp. Soms waren twee of meerdere slagen nodig, een pijnlijke dood. Zeker nu er snellere manieren zijn (zoals doodschieten, een spuitje geven) is onthoofden met een mes of zwaard een extra wreed statement. Een manier om aan te geven dat de tegenstander niets waard is. Alsof IS wil zeggen: “We doden hem en schenden ook zijn lichaam, zijn pijn interesseert ons niet.”
In het voorjaar vond ik in een tweedehandsboekwinkel de roman Uitnodiging voor een onthoofding (Priglasjenije na kazn’) uit 1938 van Vladimir Nabokov. Ik kende het boek niet en heb het meteen gekocht om te kijken of Nabokov over dit nare fenomeen nog rake waarnemingen heeft. Uitnodiging voor een onthoofding is een Kafkaëske roman, over de ter dood veroordeelde Cincinnatus C. Waarom Cincinnatus deze naam draagt maakt Nabokov nergens duidelijk. Vast een grapje van Nabokov want Cincinnatus lijkt in niets op zijn succesvolle naamgenoot, de Romeinse keizer Lucius Quinctius Cincinnatus, die Rome in 458 v. Chr. tijdens een oorlog met een buurvolk in zestien dagen tijd de overwinning bracht. De Romaanse Cincinnatus keerde de politiek en het leiderschap snel weer de rug toe om te zijn landerijen te gaan ploegen.
Nabokovs Cincinnatus is van een heel ander kalibier. Hij heeft niets te willen en is de underdog, de schlemiel, die geslagen wordt terwijl hij niet weet door wie en waarom. De wereldliteratuur, en vooral de Russische, zit vol met Cincinatussen: bij Kafka heet hij Joseph K, bij Dostojevski kennen we Pavel Fyodorovich Smerdyakov uit de Gebroeders Karamazov en Prins Ljew Nikolájewitsj Myskin uit De Idioot, en zo kunnen we nog wel even doorgaan. Misschien is het genre wel begonnen met Gervantes Don Quichot. De underdogs praten in zich zelf, zien zich tegenover de rest van de wereld geplaatst en geven ons een inkijk in de diepste, meestal sombere roerselen van de ziel. Nabokov heeft met Cincinnatus zijn ultieme underdog willen creëren en dat is gelukt. Cincinnatus is ter dood veroordeeld, maar hij weet of snapt niet waarom. Iedereen laat hem in de steek, zijn advocaten, zijn vrienden. Zijn vrouw Marthe wil hem verlaten. Ze ging altijd al vreemd met zo ongeveer de helft van de mannen uit het stadje waar ze wonen. Zijn geplande dood komt haar goed uit. De gevangenisbewaarders en zijn beul vinden dat hij niet moet zeuren. “Kom, kom, geen dwaasheden,” bijt zijn beul hem toe als hij het schavot betreedt. “Waag het niet flauw te vallen. Dat is een man onwaardig.” Nabokov trakteert ons op ruim 200 bladzijden met hersenspinsels van zijn antiheld. Je weet niet of Cincinnatus nu droomt of wakker is, of hij ijlt en wanen heeft. Het merendeel van zijn hersenspinsels is vaak onbegrijpelijk. Hij loopt met regelmaat de cel en zelfs de gevangenis uit om nog even te kijken hoe het er buiten aan toe gaat. Cincinnatus maakt aantekeningen om zijn gedachten te ordenen en deze aantekeningen zijn weer juist beter te begrijpen. “Ik heb ongelijk als ik steeds herhaal dat er geen toevlucht in de wereld is voor mij. Die is er wel! Ik zal haar vinden! Een sappig ravijn in de woestijn! Een plek sneeuw in de schaduw van een steile bergwand! Maar dit is ongezond – wat ik doe: ik ben op het ogenblik zwak en wind mij op, verspil mijn laatste krachten. Welk een ellende, o, welk een ellende… En het is mij duidelijk dat ik nog niet de laatste laag van mijn angst heb verwijderd.”
Een lichtpuntje voor Cincinnatus is het dochtertje van de directeur die met regelmaat zijn cel binnenkomt en met hem flirt. Nabokov experimenteerde hier overduidelijk met een oerversie van zijn Lolita. Het is natuurlijk ondenkbaar dat in een gevangenis het dochtertje van de directeur gevangenen bezoekt. En zo gebeuren er aan de loop van de band meer absurde dingen. Uitnodiging voor een onthoofding is net zo absurd als Alice in Wonderland, maar dan in de dodencel. Veel situaties zijn grappig bedoeld door Nabokov maar gezien Cincinnatus’ wanhoop wordt het nergens echt grappig. Uiteindelijk is het wel het absurde dat de uitkomst biedt. Als het moment van de onthoofding nadert, vlucht Cincinnatus wederom in zijn wanen en dromen en zoekt hij zijn oase zoals boven in het citaat vermeldt. Zou dat zo kunnen werken? Dat je in momenten van diepste wanhoopt troost vindt in mooie dromen, losgesneden van de werkelijkheid. Ik hoop van harte dat de slachtoffers van IS zulke zoete wanen hebben gehad voor en tijdens hun dood en mogelijk heeft dat hun lijden nog wat verzacht.
Bij het lezen van Uitnodiging voor een onthoofding denk je voortdurend aan Kafka’s Het Proces. Die gelijkenis gaat maar ten dele op. Kafka’s roman is veel beklemmender en realistischer. Bij Nabokov werkt de komische aanpak minder goed. Nabokov heeft overigens altijd ontkend het boek van Kafka uit 1925 gelezen te hebben.
Wanneer is een roman een goede roman? Als het van voor tot achter boeit? Of als het tenminste één goed idee oplevert? Nabokov heeft veel te veel pagina’s gebruikt om het absurde in het hoofd en leven van Cincinnatus te schetsen. Maar het idee dat het absurde kan bevrijden, dat is een idee wat aanspreekt.
—
Uitnodiging voor een onthoofding is alleen nog als E-book verkrijgbaar en 2dehands
