Zelfdoding en het verdriet van zij die achterblijven
[Interview] West-Vlaanderen kent de hoogste zelfmoordcijfers van Vlaanderen. Het West-Vlaamse gemiddelde ligt anderhalf keer zo hoog als het Europese cijfer en dubbel zo hoog als het Nederlandse. Fotograaf Peter Dekens die in de regio opgroeide, maakte het twee keer van dichtbij mee. In 2008 stapte zijn moeder uit het leven en vorig jaar een vriend. De tragedie bewoog Dekens tot (un)expected, een beklijvend fotoproject over het verwerkingsproces van nabestaanden bij zelfdoding.
“Vele lieve kussen van een jongen die zo veel aan je denkt en je eeuwige trouw zweert. Ik bemin je met gans mijn hart lieveling. Eens komt de tijd dat we voor gans ons leven gelukkig tezamen zullen leven. Alfons.”
In keurig handschrift staan de passievolle woorden achterop een gekartelde ansichtkaart die Alfons ooit aan zijn geliefde Christiane stuurde in het prille begin van hun relatie. “Door deze ansichtkaart en hun trouwfoto’s ernaast, zie je dat mijn ouders ooit gelukkig waren”, wijst fotograaf Peter Dekens terwijl hij door een dummy van zijn fotoboek (un)expected bladert. Het boek bevat vijf beeldverhalen over de rouwverwerking van nabestaanden bij suïcide. Eén van die nabestaanden is Alfons, Dekens vader die in 2008 alleen achterbleef nadat moeder Christiane plots haar leven beëindigde. “Je vermoedt nooit dat het kan gebeuren. Maar als je achteraf alle elementen samenlegt, blijkt het toch iets wat we hadden kunnen verwachten”, vertelt Dekens die met dit project voor het eerst ook openlijk zijn eigen familiegeschiedenis naar buiten brengt. Hij vertelt: “Voor de buitenwereld leek ons gezin altijd perfect, maar niemand wist wat binnenshuis gaande was. Dat maakt het zo wrang. De psychische problemen van mijn moeder kwamen door de jaren heen meer en meer tot uiting en ontaarden in heftige ruzies met mijn vader die totaal uit de hand liepen. Vaak nam ze slaappillen, één keer moesten ze haar maag leegpompen. Ze ging wel eens naar de psychiater maar nam nooit de medicatie die hij voorschreef. Ook zei ze vaak dat mijn vader degene met de psychische problemen was. Dat deed ze op zo’n manier dat er een periode is geweest dat ik haar geloofde. Er is dus bijna niemand in mijn omgeving die deze voorgeschiedenis kent. Dat ik het nu via foto’s en verhalen naar buiten breng, is niet aangenaam, maar ik hoop dat het tot steun dient voor mensen die het herkennen. Dat er anderen rondlopen met vergelijkbare pijn en verdriet, maakt het gedeeld leed.”
Geen bloed
Die herkenning heeft in ieder geval psychiater Dirk de Wachter. “Om me wat banaal uit te drukken, er is geen bloed in dat boek en er zijn geen sensationele beschrijvingen van moorddadigheid”, vertelt hij. “Juist daarom kwamen die verstilde beelden fors bij mij binnen. Ik voelde de machteloosheid, de eenzaamheid en vaak ook de hulpeloosheid die nabestaanden bij zelfdoding kunnen ervaren. Het fotoboek vertrekt dan ook vanuit een zeer authentieke eigen beleving door de suïcide van Dekens moeder. Daardoor beklijft het beter dan vele andere boeken over dit onderwerp die het afstandelijker benaderen.” Zelfdoding blijft een moeilijk bespreekbaar onderwerp, en daarom steunt De Wachter graag projecten als die van Dekens. “Het boek van Peter Dekens is weer een steen in de goede richting. Het maakt zelfdoding bespreekbaar en geeft licht in de duisternis.” Het project bewijst voor De Wachter ook waarom in de psychiatrie familiebetrokkenheid zo belangrijk is: “Wij zijn wetenschappers en doen onderzoek, maar patiënten en hun familie zijn de deskundigen van hun eigen levensverhaal. Die ervaringsdeskundigen moeten wij voortdurend proberen te betrekken bij therapieën.”
Houvast
Voor ervaringsdeskundige Peter Dekens is zijn beroep een uitkomst, het fotograferen blijkt helend. Na zijn moeders dood duurde het drie jaar voor hij erover kon praten. Dekens: “Voor kinderen van een ouder die door suïcide om het leven is gekomen, wordt zelfdoding opeens een serieuze optie wanneer je in de problemen zit. Ik wilde niet dat het voor mij een self fulfilling prophecy zou worden, dus ben ik dit fotoboek gaan maken. Het gaf me houvast. Met de nabestaanden die ik leerde kennen, praatte ik er veel over. Dat hielp. En nu kan haar dood iets positiefs voortbrengen voor anderen in soortgelijke situaties. Rouw beleeft iedereen anders, ook al lijken we op elkaar.” Een fotograaf toelaten tijdens zo’n rouwperiode is geen gemakkelijke opgave. Het was dan ook grote uitdaging om nabestaanden te vinden die net als Dekens open wilde zijn over hun rouwproces. Toch vond hij via organisaties en fora uiteindelijk vier andere verhalen. Eén van de verhalen gaat over José die haar pleegzoon Steven verloor omdat hij op 26-jarige leeftijd voor de trein sprong. Naast de diepe rouw, benoemt José ook een andere emotie: verlichting. “Dat is een gevoel dat maar zelden wordt uitgesproken”, merkt Dekens op. “Toch vind je iets van die verlichting in bijna alle verhalen terug. Begrijpelijk, want de overledenen waren vaak mensen met ernstige psychische problemen die het hun omgeving niet makkelijk maakten. Zo sloeg Steven in zijn buien soms het hele huis kort en klein. Toen hij uit huis geplaatst werd omdat de situatie onhoudbaar werd, maakte José zich nachtenlang zorgen en deed ze geen oog dicht.”
Rolluiken
Het hoge aantal zelfdodingen in West-Vlaanderen is niet nieuw. Over de oorzaak bestaan dan ook een aantal klassieke verklaringen. Psychiater de Wachter somt ze nog eens op. Een belangrijke oorzaak wordt met name gezocht in de West-Vlaamse volksaard: naar de grond kijken, en zeker niet met anderen spreken over wat u dwars zit. Bovendien, legt De Wachter uit, hangen de hoge zelfmoordcijfers mogelijk samen met de bewogen historie van een regio als de Westhoek. “Het is een prachtige, maar door oorlog geteisterd, met bloed doordrongen gebied waar een soort van dramatiek nog altijd in de wolken hangt.” Fotograaf Dekens is al sinds zijn achttiende weg uit Kortrijk, en hij vermoedt dat dat zijn blik heeft veranderd. Dekens: “k heb een haat-liefde verhouding met West-Vlaanderen. Haat om hoe vaak de schijn wordt ophouden. Om de afstandelijkheid, om de huizen met de rolluiken naar beneden, het typisch West-Vlaamse straatbeeld dat je in de zwart-wit beelden van het project terugziet.”
Momentopnames
Ondanks de complexiteit en tragedie van het fotoboek gaat het juist ook over veerkracht en hoop. “Het gaat om een specifieke momenten in het verwerkingsproces”, verklaart Dekens. “Letterlijk momentopnames dus. Mijn vader fotografeerde ik bijvoorbeeld heel kort na de dood van mijn moeder. Hij leefde volledig op de automatische piloot. Hij deed alle klusjes in huis zoals hij had afgesproken met mijn moeder. Zo hield hij de tuin op een dogmatische manier bij, bijna alsof ze er nog was om het te controleren. Tot hij na acht maanden opeens iemand ontmoette op een busreis naar Parijs. Toen ging hij weer leven en veranderde hij in een compleet andere man. Volgens Dekens zijn dat de glimpjes hoop die ook te vinden zijn in het boek. De beelden van zijn ouders als liefdevol koppel vindt hij daarom erg belangrijk: “Vaak zie je na zelfdoding dat het voor nabestaanden moeilijk is om zich de parels van de overledene te herinneren. De manier van sterven overschaduwt alles. Doordat ik tijdens het maakproces naar alle sporen uit het verleden heb gevraagd, kregen overledenen weer nieuwe kleuren. Zo werd mijn moeder door die archieffoto’s weer moeder én mens. Het boek heb ik dan ook aan haar opgedragen.”
(un)expected is o.a. te bestellen via http://www.peterdekens.com/#23 en http://www.eriskayconnection.com/en/18-books
—
Eerder verschenen in De Standaard
