"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Van de boom leren

Zondag, 14 november, 2021

Geschreven door: Andreas Wöhle
Artikel door: Pauline Weseman

Politiek en mystiek bij Dorothee Sölle

De schrijver

[Recensie] De van oorsprong Duitse doctor Andreas Wöhle (1958) is predikant van de Lutherse Kerk in Amsterdam. Hij is dit jaar herkozen als president van de Evangelisch-Lutherse Synode. Deze kerk is onderdeel van de Protestantse Kerk in Nederland. In de tijd dat de Duitse Lutherse theologe Dorothee Sölle (1929-2003) werkte als docent praktische theologie aan de Universiteit Hamburg – vanaf 1979 – volgde Wöhle colleges bij haar en werkte met haar samen als student-assistent.

Het thema

Wöhle schreef dit Boekenkrant

Uitwerking

Om de veelzijdige vrouw te beschrijven die Sölle was en die in geen hokje paste, kiest Wöhle eerst voor een sfeertekening van een “klein, ietwat onooglijk wezen” met een “dunne magische stem” die spreekt in snel stil wordende collegezaal. Sölle groeide op als Duits luthers meisje in fascistisch Duitsland en wordt zo diep geraakt door het lijden in Auschwitz dat ze een theologie wil ontwikkelen. Ze wil geen zin meer schrijven “waarin het weten van deze grootste catastrofe van mijn volk niet aanwezig is”.

Dit wordt de ’theologie na de dood van God’. God zelf werd in Auschwitz vermoord, althans alle beelden van God. Dat leidt tot een post-theïstisch, atheïstisch christendom. God gebeurt tussen mensen en geloven is vooral doen, niet wegkijken. Geïnspireerd door de bevrijdingstheologie gelooft Sölle in een kwetsbare God die wordt ontmoet in de lijdende mens. In 1968 stelt ze het Politiek Nachtgebed in met muziek, poëzie en informatie over maatschappelijk kwesties als de oorlog in Vietnam. Ze legt zich meer toe op ‘theopoëzie’ en vindt hierin een nieuwe, mystieke taal voor God en geloven.

Sölles visie was omstreden. Ze werd enerzijds neergezet als onwetenschappelijk en politiek eenzijdig, anderzijds gevierd als de mystieke en politieke theologe van de toekomst. Kerkleiders zien haar als de vernietiger van de kerk, atheïsten vinden haar te kerkelijk.

Treffende zin

“Van de boom leren/ die elke dag opnieuw / ’s zomers ’s winters / niets verklaart / niemand overtuigt / niets produceert.”
Uit Sölles gedichtenbundel Leren vliegen uit 1980.

Redenen om het boek niet te lezen

Sölles veelkleurigheid laat zich dan lastig samenvatten, de moeilijk te volgen idee achter de fragmentarische hoofdstukindeling helpt daar niet bij. Van narrativiteit en ecofeminisme gaat het naar liefdesgedichten, mystiek van de dood en een – overigens ontroerende – Vergeet het beste niet! Brief aan mijn kinderen. Daardoor mist er spanningsopbouw en krijg je als lezer te weinig grip op en inleving bij Sölles ontwikkeling. Gelukkig geven de samengevatte biografie vooraf en het analyserende slothoofdstuk enig houvast. Sommige theologische analyses hadden baat gehad bij een kritische eindredactie: wat staat hier en hoe kan dit eenvoudiger?

Redenen om het boek wel te lezen

Vooraf uitte Wöhle zijn hoop niet in de valkuil van teveel verwondering te vallen. Die hoop is uitgekomen. Het resultaat is een eerlijk inkijkje in het leven en denken van een razend intelligente en veelzijdige vrouw die haar tijd ver vooruit was, maar ook omstreden was en iets verbetens, moralistisch en zwart-wits kon hebben. Natuurlijk waardeert hij haar, maar dat hij haar persoonlijk kende, blijkt vooral van meerwaarde. Voor een kennismaking met Sölle is dit boekje een aanrader, alleen al vanwege de vele citaten en gedichten waarin ze het vooral zelf vertelt. Het geeft meer inzicht en overzicht dan je ooit zelf uit haar veertig boeken had kunnen halen.

Eerder verschenen in Trouw