Dit is mijn land niet meer
[Recensie] De Turkse schrijfster en journaliste Ece Temelkuran woont sinds 2016 in Kroatië. Ze is haar land ontvlucht nadat vrienden en collega’s het slachtoffer werden van Erdogan’s jacht op dissidenten. In Zagreb werkte ze aan een nieuw boek dat bedoeld is als waarschuwing voor de sluipende opkomst van een rechtspopulistische dictatuur. Het boek is onder de titel Verloren land, de zeven stappen van democratie naar dictatuur onlangs in het Nederlands vertaald. In Turkije hebben we te laat ingezien wat er gebeurde, we hadden eerder in actie moeten komen, schrijft Temelkuran. Ze hoopt dat het in de Verenigde Staten, Engeland, Duitsland en andere landen niet zo ver komt. Want hoezeer ze ook verschillen van Turkije, overeenkomstige tendensen zijn ook in het westen duidelijk aan te wijzen.
Verloren land is geen boek dat de opkomst en machtsovername van Erdogan en de AKP in stappen beschrijft. Het gaat over Turkije in de afgelopen decennia, maar vooral over de maatschappelijke en culturele tendensen die het succes van een autoritair regime beïnvloeden en die evengoed waarneembaar zijn in Brexit-Engeland, Trump’s VS, Orbáns Hongarije, Poetins Rusland en het Duitsland van de AfD. De ondertitel is dan ook minder goed gekozen. Het boek gaat niet over een welbewust plan voor machtsovername, maar vooral over fasen waarin mensen zich door autoritaire leiders en maffia-achtige structuren laten meeslepen en bedonderen.
Het begint met de invoering van het concept ‘het echte volk’. Dat ‘volk’ (als je daar ondanks alle verscheidenheid die ook in de Turkse bevolking bestaat van wil spreken) vroeg volgens Temelkuran aanvankelijk ‘heel bescheiden’ niet meer dan een beetje politieke beleefdheid, een beetje respect. Het werd voor de leiders politieke handelswaar waarmee ze hun macht opbouwden terwijl ze ondertussen iedereen die er kritiek op leverde wegzetten als ‘vijanden van het volk’, de arrogante elite. En dan vooral de links georiënteerde elite, waar Temelkuran duidelijk toe behoort. Ze vraagt zich terecht af hoe het mogelijk was dat Erdogan ‘het echte volk’ tegen haar en haar verwanten op kon zetten, terwijl de uitbuiters van het grootkapitaal, die geen enkel respect tonen voor de minder bedeelde groepen in de Turkse bevolking, buiten schot bleven. Waar is het besef van klassenstrijd gebleven?
Irrationaliteit
Ece Temelkuran is journalist, haar nieuwe boek is meer een literair essay. Dat blijkt uit haar beschouwingen over de ‘infantilisering’ van de politieke taal in de aanloop naar een dictatuur en de schaamteloosheid waarmee leugens en onrecht werden toegedekt. Politieke debatten worden gereduceerd tot kooigevechten waarin alleen winnen of verliezen telt. Compromissen bestaan niet meer. Het advies aan de populist voor zijn optreden in de media luidt zo ongeveer als volgt:
Doe een explosieve uitspraak, zaai verwarring tussen links en rechts, richt je pijlen op kwetsbare compromissen en rond de discussie af door te wijzen op wat het ‘echte volk’ vindt en wat jij dan vervolgens gaat uitvoeren.
De irrationaliteit neemt toe en, waarschuwt Temelkuran, dat leidt tot grote vermoeidheid bij degenen die wel aan de ratio en de Aristotelische argumentenleer willen blijven vasthouden. Haar boek is voor een deel ook autobiografisch in de zin dat ze haar eigen aanvaringen met de nieuwe Turkse leiders sinds de jaren negentig laat terugkomen. En het is zeker ook een kritiek op al haar collega’s (in Turkije en elders) die, schipperend op het hellende vlak, al dan niet uit vermoeidheid, uiteindelijk toch meegingen met het nieuwe regime.
Immuun
Temelkuran heeft het niet begrepen op afstandelijke intellectuelen die de toenemende invloed van het rechtspopulisme op enige afstand met zorg gadeslaan maar niet verder komen dan er over te schrijven. Of mensen die denken dat als de populisten het establishment blijven verstoren er vanzelf wel een keerpunt komt dat leidt tot verandering en vernieuwing van de democratische instellingen. Het zijn allemaal legitimaties van de opbouw van een dictatuur en Erdogan, Orbán, Poetin en Trump bewijzen dat het zo niet loopt. We moeten constateren dat rechtspopulistische politiek tot nu toe immuun is gebleken voor morele oproepen, voor confrontatie met de feiten en voor ontmaskering van leugens. Het is een deprimerende boodschap.
Neoliberalisme
De analyse van de ontwikkeling van democratie tot dictatuur die Ece Temelkuran door het boek heen weeft is voor andere landen interessant omdat zij het verband legt met culturele trends (polarisatie via sociale media), maar ook met de neoliberale economie die zich sinds Thatcher ontwikkeld heeft volgens het TINA-principe (there is no alternative). Een aspect daarvan dat we in alle westerse landen terugzien is de inkrimping van de staat. In Turkije heeft dit geresulteerd in een éénpartijstaat, of eigenlijk de vervanging van staatsorganen door een maffia-achtige organisatie van AKP-getrouwen, vazallen in een financieel-economisch netwerk die de leider overeind houden en daarvoor door hem goed beloond worden.
Wat Temelkuran vooral dwars zit is dat in haar ogen mensen in de kille, competitieve en individualistische cultuur van het neoliberalisme hun basisgevoel voor empathie zijn kwijtgeraakt. Ze wijt dat aan het systeem waarin de winnaars zich alles toe-eigenen en geen schaamte meer voelen over onrechtvaardigheid. Dit ‘ethische vacuüm’ van het neoliberalisme geeft de rechtspopulisten de kans om de massa met nieuwe idealen en positieve gevoelens over hun identiteit aan zich te binden. Het verlangen naar respect wordt door een zelfverzekerde leider met een simpel verhaal over goed en slecht bevredigd. De slechteriken zijn de elite, heksen van vrouwen, buitenlanders, verraders, iedereen buiten ‘het echte volk’.
Het gelach verstomt
In Turkije is dat ‘echte volk’ onder het regime van Erdogan’s AKP in een stemming geraakt die op z’n minst een deel van de oppositie moedeloos heeft gemaakt. Wie jarenlang heeft gedacht: zó ver zullen ze toch niet gaan, komt nu in een stadium waarin het gelach en het sarcasme verstomt en het fatalisme “de menselijke geest vergiftigt.” Want zo ver gaan ze wel, kunnen we na de gemeenteraadsverkiezingen van dit voorjaar concluderen.
De conclusie die Ece Temelkuran inmiddels heeft getrokken is: “Dit is mijn land niet meer.” Wat haar nu drijft is ons te overtuigen om het hier niet zo ver te laten komen. Hoezeer de situatie hier in Europa of in de VS ook verschilt van die in Turkije het zijn juist de minder oppervlakkige algemene kenmerken van het populisme die de grootste invloed hebben en die hier evengoed als daar van kracht zijn. Het indrukwekkende van Verloren Land is dat de voortdurende neiging die je hebt om te denken dat het over een heel specifieke situatie dáár gaat toch regelmatig onderuit gehaald wordt door analyses die onmiskenbaar óók voor hier gelden. Temelkuran komt met waarschuwingen die je niet kunt negeren. Jammer is wel dat zij nauwelijks een antwoord heeft op de vraag die ze ook bij haar lezingen in Europa nogal eens krijgt: maar wat moeten we dan doen? Dat is, denk ik, iets dat we toch hier zullen moeten uitzoeken.
—
Eerder verschenen op Sargasso
