Snuif de zeventiende eeuw op
[Recensie] Gezicht op Haarlem met bleekvelden van Jacob van Ruisdael lijkt een idyllisch schilderij: een typisch Hollandse lucht, op de horizon de stad Haarlem en op de voorgrond de bleekvelden – buiten de stad – waar het linnen zich helderwit aftekent tegen de groene weilanden. Liefelijk, schilderachtig. Je voelt als het ware de frisheid, je ruikt misschien wel de frisse geur van de was. Maar in de zeventiende eeuw lag dat net iets anders. Het rook helemaal niet zo aangenaam. Het bleekproces bestond onder meer uit het weken van de stof in zure karnemelk en een penetrante bijtende loog (potas). Niet voor niets lagen de bleekvelden buiten de stad. Over geur en reuk in de zeventiende eeuw gaat Vervlogen geuren in kleuren. Het boek hoort bij een tentoonstelling in het Maurtishuis en stelt vragen over hoe geuren en reuk worden afgebeeld in de zeventiende eeuw, welke betekenis men er aan hechtte. Als u de tentoonstelling bezoekt – als dat weer kan – dan kunt u de geuren van de zeventiende eeuw ook ervaren. Bij de tentoonstelling zijn daarvoor geuren ‘gebrouwen’ en er is zelfs een geurrondleiding. U kunt de schilderijen als het ware ruiken.
Het boek, waarvan ook een Engelse editie is verschenen, is een echte eyeopener en bestaat inhoudelijk uit drie grote delen: geur, kunst en waarneming; geur in het dagelijks leven; parfumerie. De auteurs zijn er in geslaagd in toegankelijke taal inzicht te geven. Ze brengen de geurenwereld van de zeventiende eeuw dichtbij, illustreren het met pregnante voorbeelden, geven voorwerpen uit die tijd betekenis (zoals de pomander), leggen de verbinding naar kunstwerken uit die tijd en hebben aandacht voor zeventiende-eeuwse personen. Zo leren we Constantijn Huygens, een van de grootste dichters uit de Gouden Eeuw, diplomaat en geleerde, kennen als een gepassioneerd parfumeur.
Het boek levert een prachtige een ontdekkingsreis op en zet de maatschappij en de kunstwerken in een ander perspectief. Er wordt stilgestaan bij de geurenwereld van de 17e eeuw, de relatie tussen geur, gezondheid en persoonlijke hygiëne, geur en religie. Maar ook de geuren die die Republiek bereikten vanuit overzeese gebieden. De VOC en de WIC zijn niet voor niets zo groot worden door de handel in ‘geuren’ (specerijen). De prachtige vormgeving van de hand van Gert Jan Slagter, regelmatig inzoomend op details, maken het boek tot een rijk, gedegen, toegankelijk, maar anderzijds ook speels naslagwerk. De verbinding tussen de maatschappelijke en de kunsthistorische context zorgen ervoor dat Vervlogen geuren in kleuren een belangrijke publicatie is, die allerminst vervliegt.
Geurhistoricus Caro Verbeek stelt in haar bijdrage dat de reuk het eerste zintuig is dat in directe verbinding staat met ons zogenaamde primitieve brein. Wanneer we voor het eerst in aanraking komen met een bepaalde geurstof, moet ons brein bepalen of het schadelijk is of niet. Dat gebeurt aan emoties die we hebben bij deze geur. Is die geur gekoppeld aan iets naars, dan zal het de rest van ons leven negatieve associaties blijven oproepen. Persoonlijke en culturele omstandigheden bepalen dus. Verbeek gaat ook in op de stand van de neus, het verschil in functie tussen de twee neusgaten, het bewaren van geuren.
Ariane van Suchtelen, kunsthistorica en museumconservator bij het Mauritshuis, beschrijft de kunsthistorische ontwikkeling van de reuk als een van de vijf zintuigen. In de zeventiende eeuw was ‘Het vrolijke gezelschap’ , de zintuiglijkheid een nieuw thema in de kunst. Ze zoomt onder meer in op het verbeelden van kleuren en geuren en neemt als voorbeeld ‘De allegorie op de reuk’ van Jan Brueghel I en Peter Paul Rubens. De hoofdpersoon wordt omgeven door een overvloed aan bloeiende bloemen, ruikt aan een boeket. Maar naast de vrouw ligt een civetkat, het dier waarvan de anusklier een bekend ingrediënt leverde voor parfum. Verder zie je geurkettingen, geurbranders, parfumflesjes en zeepjes. Later in de zeventiende eeuw kregen die allegorische voorstellingen een alledaagse karakter en wordt vaak de spot gedreven met de mens die een slaaf is van zijn zintuigen.
Het boek bevat allerlei weetjes. Zo wijst de bittere geur van mirre, een van de geschenken van de drie koningen uit het oosten wijst vooruit naar het lijden van Christus. En dan is er de historie van de geparfumeerde handschoenen. Eigenlijk is de geschiedenis van de parfumerie te herleiden tot de stankoverlast die de leerlooierijen veroorzaakten. Die geur trok in de leren handschoenen en deze moesten daarom van een welriekend geurtje voorzien worden. Men deed er alles aan om de stank te verdrijven, ook voor de lichaamsverzorging. In de Nederlanden wordt het vanaf de jaren van twintig van de zeventiende eeuw gemeengoed voor de bovenste lagen van de bevolking zich te wassen met water gekookt met kruiden, wijn of andere bestanddelen. Men wist dat hygiëne de gezondheid beschermde. Om zweetlucht tegen te gaan gebruikte onder meer aluinaarde. Dat wordt overigens nog steeds gebruikt als bestanddeel van deodorant. Kruidenzakjes waren populair en slechte adem bestreed men door gekonfijte sinaasappel te eten. Men dacht zelfs dat men ziekten kon verdrijven door lekkere lucht en de rijken droegen een pomander, een juweel in bolvorm dat als geurverspreider gebruikt werd. Lizzie Marx legt zelfs de relatie naar de Covid-19-poandemie waarin we ons bewust worden van de gevaren van ziekteverspreiding door de lucht, Het verschil is dat de ziektedragers nu herkend worden als micro-organismen, niet als geuren.
Stank was overal De 17de eeuw was de eerste eeuw waarin stankoverlast voor het eerst een echt probleem was. Dat had te maken met de exponentiële bevolkingsgroei met name in de steden. Amsterdam spande wat dat betreft de kroon. Als je de stad naderde rook je hem al van verre. De straten lagen vol dierlijke uitwerpselen, maar ook nijverheid als leerlooierijen, suikerraffinaderijen, kalkovens lagen in de stad of aan de periferie. De grachten waren een open riool waar van alles in dreef: uitwerpselen, dode dieren, slachtafval. In de zomer was het niet te harden en de meer welgestelden vertrokken dan ook naar hun ‘buiten.’ Men was zich bewust van de vervuiling en de milieuproblematiek was iets waar in die tijd al in werd geïnvesteerd.
Enne… als meerwaarde bevat het boek een geparfumeerde bladwijzer. Het parfum is gebaseerd op een recept dat in de zeventiende eeuw werd gebruik. Het bevat onder meer ambergrijs (afkomstig uit de darmen van de potvis), kruidnagel en lavendel. Kortom snuif die zeventiende eeuw op.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
