Zoektocht naar vaders verleden faalt
Een door zijn dienstplicht tijdens de politionele acties in Nederlands-Indië getraumatiseerde man terroriseerde zijn echtgenote en dochters psychisch en lichamelijk. Enkele decennia nadien gaat een van de dochters op zoek naar details over zijn oorlogsverleden. Het verslag van dat onderzoek, afgewisseld met herinneringen aan haar jeugd met haar vader, is Vijand zonder uniform geworden. Het is de debuutroman van Margit Willems (1955), beeldend kunstenaar en redacteur bij de Amsterdamse Straatkrant Z Magazine.
In flarden herinneringen komt deze vader naar voren als een sympathieke man, die avontuur brengt in de levens van zijn kinderen en als treinmachinist en amateurfotograaf het leven goed heeft opgepakt. Maar deze aardige echtgenoot en goede vader is ook een man die vazen kapot gooit en zijn echtgenote slaat. Die uiteindelijk, in een gruwelijk, maar vlak beschreven slotakkoord, zijn gezin met de dood bedreigt. Uit de onderzoekshoofdstukjes blijkt dat de schrijfster het contact met haar vader heeft verbroken, en dat is alleszins begrijpelijk. Even begrijpelijk is het dat ze op zoek gaat naar de achtergronden van zijn gedrag. Aan de hand van archieven en dagboeken probeert ze zijn verblijf in Noord-Celebes te reconstrueren.
Helaas komt ze niet ver. We zien de naïviteit van de soldaten, de heldhaftige aansporingen van de officieren, het heimwee en de angst, maar nergens zien we de dreiging concreet worden. Veel kameraden van vader zijn er niet gestorven, en de guerrilla was op Noord-Celebes veel minder actief dan op Java of Sumatra. Zijn terugkeer was een teleurstelling: hij kon zijn oude baan niet meer oppakken, en echte erkenning van de regering bleef uit. Je kunt je voorstellen dat deze teleurstelling, het besef dat alles wat hij doorstaan heeft, wat het ook moge zijn, voor niets was, deze man geknakt heeft en hem zelfs tot zijn gewelddadige razernijen bracht.
In een gesprek met een veteraan komt dat gebrek aan erkenning, die onwennigheid van de terugkeer naar boven. Dat is een van de sterkste momenten van het boek, als hij in één zin licht werpt op de relatie van de twee hoofdpersonen: ‘Vertellen kan niet – tegen je eigen kinderen…’
Maar een concreet antwoord, concreter dan bovenstaande aanname, op de vraag hoe haar vader zo gewelddadig heeft kunnen worden, dat vindt Willems niet. Dat is ook een realistische uitkomst – oorzakelijke verbanden zijn bij oorlogstrauma’s lastig te leggen –, maar bij een zo smal opgezet onderzoek was al wel te voorspellen dat er weinig informatie boven zou komen. Willems focust in haar boek op één geval, op haar eigen verhaal en dat van haar vader, en veel meer viel er daarover blijkbaar niet te vertellen.
Bij de auteur had die gedachte eerder mogen postvatten. Een onderzoek dat gedoemd is in de onderzoeksfase te stokken, wat voegt dat toe? Herinneringen aan een dramatische jeugd die nergens dramatisch worden, nergens naar de keel grijpen, wat voegt dat toe? Toegegeven, Vijand zonder uniform is goed geschreven, onopgesmukt in de tegenwoordige tijd, en de compositie is aantrekkelijk. Maar als roman boeit het nergens, raakt het de lezer niet echt, en als (autobiografische) non-fictie graaft het niet ver genoeg, en mist het een onderwerp dat werkelijk interessant is.
Mijn gewekte nieuwsgierigheid zal elders bevredigd moeten worden. Voor Willems’ eerste échte roman wacht ik maar gewoon af.
