Onmogelijke liefde aan Noordwijkse kust
De geschiedenis van haar eigen overgrootmoeder vormde de basis voor Vloed, de derde roman van Susan Smit (1974). In dit boek blikt Adriana van Konijnenburg terug op haar leven als jonge vrouw in Noordwijk in het begin van de twintigste eeuw. Haar verhaal begint wanneer ze vierentwintig is en haar eerste huwelijksaanzoek afwijst. Adriana, dochter van een vooraanstaande hoteleigenaar en reder, is meer geïnteresseerd in het lezen en schrijven van verhalen en poëzie, dan in het vinden van een echtgenoot. Haar intellectuele houding slaat echter om wanneer ze de visser Jacob ontmoet. Vanaf die dag staat Adriana’s geestelijke leven grotendeels in het teken van deze onmogelijke liefde.
Terwijl haar zussen één voor één een geschikte huwelijkspartner vinden, blijft Adriana alleen. Om haar bezig te houden, mag ze van haar vader een kleine bibliotheek beheren, die bedoeld is om het leesgedrag onder vissers en andere dorpelingen te promoten. Hier ontmoet ze Jacob, een verlegen, bescheiden jongeman. Wanneer hij, na wekenlang babbeltjes te hebben gemaakt met Adriana, zijn liefde voor het eerst aan haar openbaart, reageert ze als een onschuldig schoolmeisje:
‘Hij bewoog zich opnieuw naar me toe en gaf me kleine, gewichtloze kusjes op mijn haar en daarna op mijn oogleden. Ik stond als aan de grond genageld; mijn hart bonsde zo hard in mijn borst dat ik bang was dat hij het zou kunnen horen. Het ondergaan van zijn tederheden was zo hevig dat het niet in mijn hoofd opkwam erop te reageren.’
Ondanks hun wederzijdse affectie komt de relatie niet van de grond. Ze kunnen hun liefde niet openbaar maken, omdat Adriana’s moeder een huwelijk op stand belangrijker vindt dan een huwelijk uit liefde en hun relatie nooit zou goedkeuren. Een huwelijk is dan ook uitgesloten en stilletjes scheiden de wegen van beide personages. Jacob trouwt met het dorpsmeisje Betje en ook Adriana vindt op haar vijfendertigste alsnog een man. De ober Hendrik is een charmeur en weet haar, ondanks het klassenverschil, over te halen om met hem te trouwen. Wanneer Adriana’s moeder hun verloving en Adriana’s buitenechtelijke zwangerschap ontdekt, stuurt zij haar weg. Adriana en Hendrik zoeken een nieuw onderkomen in Meppel. Adriana’s keuze voor Hendrik leidt tot een leven dat het omgekeerde is van haar leven in Noordwijk. In Meppel moet ze leren omgaan met een ontrouwe echtgenoot, drie jonge kinderen en een leven in armoede.
Smit heeft met Vloed zowel een historische roman als een liefdesroman geschreven. Niet alleen is het een Jane-Austen-achtige vertelling, waarin complexe (liefdes)relaties, onder druk van klasse en stand, centraal staan; het boek biedt tevens een geschiedkundige beschrijving van Noordwijk in de periode 1890-1918. Smit weet beide aspecten goed uit te werken in de roman. Historisch gezien bevat het boek interessante inzichten. Smit heeft genoeg kennis van plek en periode om het verhaal een rijke context te geven. De geleidelijke overgang naar de moderne tijd wordt bijvoorbeeld geïllustreerd door het beschrijven van de opkomst van de fiets, de pleziervaart en luxe warenhuizen:
‘Er werd gepraat over een groot luxueus verkoopmagazijn in Amsterdam genaamd De Bijenkorf, waar je alles – van leren tassen en geurige kruiden uit de koloniën tot puddingpoeder – zou kunnen kopen.’
Prominente gebeurtenissen uit deze periode, zoals de Eerste Wereldoorlog, worden op subtiele wijze het verhaal ingebracht. Het is vooral leuk te lezen over typische ouderwetse gebruiken die wij ons nu nog maar nauwelijks kunnen voorstellen, zoals de strandtaferelen in die tijd. Het was bijvoorbeeld ongehoord met je blote voeten op het strand te lopen, of in de zee te zwemmen. De eersten die wel een duik in de zee waagden, waren de rijken, die geloofden dat de zee allerlei zuiverende krachten had. Ze noemden de zee dan ook een ‘helend bad’:
‘Volledig ontkleed stapte hij of zij de treden van de badkoets af in het water, wat voor de mensen aan de kust niet te zien was omdat de badkoetsjes met de deur van het strand af gedraaid werden. De bader of baadster werd vervolgens drie- of viermaal achterover onder water gedompeld door de badman of badvrouw, alsof het een godsdienstige rite betrof.’
Naast boeiende historische feitjes weet Smit ook te overtuigen met het liefdesverhaal. De liefde tussen Adriana en Jacob is, zoals alle onmogelijke liefdes, pijnlijk, maar meeslepend. Smit weet de gevoelens van de hoofdpersonen daarbij overtuigend weer te geven, door gebruik te maken van authentiek taalgebruik en een oprechte verteller:
‘De Jacob uit het verleden was nu de enige Jacob die nog tot mijn beschikking stond. Ik probeerde me alleen het geluk te herinneren, niet de afwijzing, de teleurstelling, het vruchteloze wachten. Niet het vergeefs begeren.’
Adriana heeft haar passie voor schrijven nooit kunnen omzetten in een boek of bundel, haar achterkleindochter is dit wel gelukt. Zij heeft met Vloed niet alleen haar overgrootmoeder een stem gegeven, maar vooral een charmante en interessante historische roman geschreven, die op speelse wijze informeert en vermaakt.
