Geraakt door een jammerende witte vrouw
[Recensie] “Een referendum vergroot de slechte kanten uit van een toch al niet volmaakt stelsel – democratie – en perst een duizelingwekkend aantal thema’s door een heel nauw gaatje”, verzucht een droevige Zadie Smith in de dagen direct na het brexitreferendum. Net als veel Londenaren schokte de uitslag haar enorm. Niet alleen vanwege de aanstaande brexit zelf, maar ook doordat ze de uitslag niet had zien aankomen en dus kennelijk “achter een soort sluier” had geleefd. Zij verwijt zichzelf dat ze de woede heeft gemist van mensen die leven in een wereld waaraan ze naar hun gevoel niets kunnen veranderen. Deze mensen zullen elke kans grijpen om zichzelf te kunnen doen gelden, snapt ze, waarbij die geldingsdrang belangrijker is dan de inhoud. “De woede en frustratie zijn zo groot dat een groot deel van de arbeidersklasse liever ongelijk heeft dan er niet toe te doen”, denkt Smith. Maar ze laat het niet bij die begripvolle constatering. “Het is simpelweg verkeerd om serieus actie te ondernemen zonder serieus stil te staan bij de gevolgen voor anderen”, zegt ze ook.
Het is die meerlagigheid, dat invoelen zonder zoetsappig te worden, die de beste essays van successchrijfster Zadie Smith zo’n feest maken om te lezen. De essays die hier zijn verzameld onder de titel Voel je vrij zijn grofweg geschreven in de acht jaar dat Obama president was, en stammen dus uit “een voorbije wereld”. Sommige hadden daar wat mij betreft rustig mogen blijven (dat geldt vooral voor de gelegenheidsstukken over boeken en films die Smith voor Britse en Amerikaanse media recenseerde), maar anderen zijn nog steeds verfrissend om te lezen. Zo zijn er mooie bespiegelingen over social media, vreugde, Billy Holiday, en het verband tussen schrijven en dansen. In dat laatste essay laat Smith haar oog vallen op Prince en Michael Jackson: allebei broodmager, met lange hals en dunne benen, wat leidt tot een dans die meer wordt “aangestuurd door het bovenlijf” dan door het “onwaarschijnlijk kleine achterwerk”.
Smith is een geliefde zwarte schrijfster. Die rol past haar, getuige haar vanzelfsprekende verwijzingen naar zwarte dansers, rappers en filmers, en haar verhalen over de dagelijkse ervaringen van zwarte mensen. Maar ergens vervormt die kwalificatie haar ook, omdat die haar vastpint. “Onderdrukt worden staat niet gelijk aan gehaat worden, maar eerder aan geliefd worden op een perverse manier”, schrijft ze ergens. Net als elke grote schrijver zoekt Smith vrijheid. Haar centrale vraag is: “wat als ik anders was dan ik ben?”
Die vraag alleen al heeft de kracht je te verruimen. Dat toont Smith voor mij heel mooi in een essay waarin ze haar veranderende houding beschrijft tegenover de o zo blanke zangeres Joni Mitchell. Smith kreeg de muziek van Joni niet van huis uit mee. Studievrienden betoonden zich fan, maar als twintiger hoorde Smith slechts “een doordringend geluid, een soort geweeklaag, een witte vrouw die jammerend naar willekeur noten trof.” Pas goed in de dertig, onderweg met haar man naar een of andere bruiloft, komt Joni’s muziek via de autoradio opeens bij haar binnen. Smith is compleet overrompeld, de tranen blijven maar stromen. Inmiddels begrijpt ze ‘de taal van haar vroeger hart niet’, die hier geen muziek in herkende. “Het enige wat Joni en ik nodig hadden was dat we een beetje gelijkgestemd moesten raken”, zegt ze bescheiden. Maar dat is natuurlijk maar de halve waarheid. Smith heeft zich opengesteld voor wat haar van huis uit vreemd was. En dat werkt bevrijdend en verrijkend. Voor haar, voor mij, voor iedereen.
—
Eerder verschenen in de Volkskrant
