"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Waar die andere God woont

Vrijdag, 26 juli, 2019

Geschreven door: Onbekend
Artikel door: Ger Leppers

José Rentes de Carvalho

[Artikel] Negenentachtig jaar oud werd de Portugese schrijver José Rentes de Carvalho onlangs. Hij kan terugzien op een bewogen leven en een zeldzaam gevarieerde schrijverscarrière. In de provincie Tras-os-Montes, waar hij een deel van zijn jeugd doorbracht, leefde men indertijd nog zoals in de Middeleeuwen. “Niets dan rotsen,” schreef Rentes in 1975, “onvruchtbaar land, hier en daar amandel- en olijfbomen, een beetje graan, een beetje vee. Gloeiend heet in de zomer, koud in de winter, het meest onherbergzame klimaat van het hele land. Zo is Tras-os-Montes, in het armste land van Europa, de armste provincie.”

Toch is de schrijver verknocht aan deze streek, waar een deel van zijn wortels liggen, en in het bijzonder aan het dorpje van zijn jeugd, Estevais. Jaarlijks brengt hij er twee maal drie maanden door in het huis dat zijn grootvader er bouwde. Maar voor zijn ogen gaat het gestaag bergafwaarts met het dorp: in 2005 telde het nog 115 inwoners, waarvan 83 ouder dan 70 jaar. Inmiddels zal de toestand er niet florissanter op zijn geworden.

De overige maanden van het jaar woont Rentes in Amsterdam, want hij voelt zich inmiddels evenzeer Nederlander als Portugees. Dat is niet verwonderlijk, want tientallen jaren was hij niet alleen onze nationale Portugees, maar werden de meeste van zijn boeken ook enkel in ons land uitgegeven, in vertaling. Voor een schrijver moet het een vreemde gewaarwording zijn om in je boekenkast een hele rij werken van eigen hand te zien staan, maar het overgrote merendeel enkel in een taal waarin je ze niet geschreven hebt, boeken met je naam erop maar waarin alle woorden door een ander zijn gekozen. Dat waren overigens vaak niet de minsten, maar prominente vertalers als August Willemsen en Harrie Lemmens. In zijn vaderland was Rentes, om niet geheel duidelijke redenen, jarenlang het slachtoffer van ostracisme, camarilla’s en byzantinisme, en werd zijn stem nauwelijks gehoord. Dat de Portugezen zich daarmee beroofden van één van hun interessantste en eigenzinnigste schrijversstemmen  heeft mij verwonderd vanaf het moment waarop ik hem begon te lezen.

Bij ons daarentegen werd Rentes in 1972 in één klap bekend met zijn boek Waar die andere god woont. Daarin schetste hij op plagerig-ironische toon een satirisch beeld van de manier waarop het goedgeorganiseerde, niet-corrupte, maar nogal van raffinement en savoir-vivre verstoken Nederland overkwam op hem, een voor de dictatuur in zijn land gevluchte Portugees die in 1956, na omzwervingen langs New York, Brazilië en Parijs, in 1956, in ons land was terechtgekomen en er – aanvankelijk nogal tegen zijn zin – was blijven hangen als docent Portugees aan de Universiteit van Amsterdam. Het boek was een groot succes, en is tientallen jaren in druk gebleven.

Boekenkrant

De schrijver sloot hier vriendschap met zijn collega en – toen nog – stadgenoot Gerrit Komrij, en hielp deze begin jaren tachtig om zich in Portugal te vestigen. In een destijds ophefmakende, dikke bijlage van Vrij Nederland deed Rentes de Carvalho verslag van de zoektocht naar een passend (dat wil zeggen: paleisachtig) onderkomen voor Komrij en diens vriend Charles Hofman. Later bekoelde de vriendschap ineens – hoe en waarom zullen we wellicht volgend jaar te weten komen, wanneer Arie Pos zijn biografie van Komrij zal publiceren.

Terwijl in Portugal zijn activiteiten grotendeels op een diep stilzwijgen werden onthaald, publiceerde Rentes bij ons  romans, verhalen, dagboeken, een dikke en zeer succesvolle reisgids (Portugal, een gids voor vrienden) en vooral Ernestina een boek over zijn grootouders, ouders en zijn eigen jeugdjaren, culminerend in zijn – schitterend en met delicate terughoudendheid beschreven – ontmaagding,. De enigszins vergelijkbare jeugdherinneringen van Nobelpriiswinnaar José Saramago  steken er, heb in altijd gevonden, maar bleekjes bij af.

Maar rond 2008 keerde voor de schrijver het tij – in twee opzichten. In Nederland raakte hij plotseling uit de gratie bij zijn uitgever, nadat hij het manuscript had ingeleverd van zijn boek Gods toorn over Nederland. Daarin Rentes zijn bezorgdheid over wat hij zag als een gebrek aan weerbaarheid van Nederland tegen de oprukkende normen van de immigranten, en dat viel – zo legde hij naderhand uit in een voorwoord bij de Portugese uitgave van het boek – niet goed bij zijn sterk aan de PvdA gelieerde uitgever, die de verschijning traineerde en het boek vervolgens nauwelijks promootte. Het betekende het einde van een relatie van enkele tientallen jaren, en er verschenen sedertdien geen nieuwe boeken van Rentes  meer in ons taalgebied

Maar even plotseling als het in Nederland eb werd, zette in Portugal de vloed door. De dichter, journalist en voormalig minister van Cultuur Francisco José Viegas was er aan het hoofd komen te staan van de prominente uitgeverij Quetzal. Hij was al jarenlang een bewonderaar, en besloot alle boeken van Rentes de Carvalho uit te brengen, in fraai verzorgde edities.

Binnen korte tijd, bijna als bij toverslag, verwierf de inmiddels 78-jarige schrijver de plaats in de Portugese literatuur waar zijn talent hem recht op gaf, maar die hem tientallen jaren lang onthouden was. Hij verscheen regelmatig op de televisie, kreeg onderscheidingen en literaire prijzen, begon een veelgelezen en –geprezen blog en kreeg een wekelijkse column in een veelgelezen ochtendblad. Dat Rentes – inmiddels Nederlands staatsburger –  kort voor de laatste kamerverkiezing liet weten een proteststem op de PVV van Wilders te zullen uitbrengen zorgde  – gezien de prominente positie die hij inmiddels in het Portugese intellectuele landschap innam – voor consternatie en haalde zelfs de televisie. Want ook in Portugal bestaat de nodige scepsis ten aanzien van die partij. Maar Nederland is er ook tamelijk ver weg, en men stapte er gemakkelijker heen over de bezwaren.

Intussen publiceerde Quetzal naast oud werk van Rentes de Carvalho ook twee nieuwe romans, want de auteur schrijft onvermoeibaar door. Mentiras & Diamantes uit 2013 en het bekroonde O Meças uit 2016 zijn twee zeer uiteenlopende romans, de eerste een enigszins Graham Greene-achtige thriller, terwijl de tweede opnieuw een somber, maar pakkend beeld schetst van het leven op het Portugese platteland, dat de  schrijver maar niet loslaat. Maar deze laatste twee boeken zijn niet meer in het Nederlands vertaald. Ditmaal zijn het niet de Portugese, maar de Nederlandse lezers die te kort gedaan worden.

Eerder verschenen in Trouw