Pleidooi voor de humaniora
De schrijfster
[Recensie] Marilynne Robinson is een gevierd Amerikaans romanschrijfster. Met name haar boek Gilead uit 2004 trok de aandacht. Een oude dominee op het platteland van Iowa, weinig boeiende plotwendingen: erg snel en sexy is het niet en juist dat lijkt de aantrekkingskracht van Robinsons werk. Er gaat een soort religieuze ernst, rust en diepzinnigheid vanuit: “Romans van Robinson lees je niet zozeer – je koestert je in hun straling,” schreef een recensent.
Thematiek
Diezelfde religieuze ernst, rust en diepzinnigheid stralen ook van Robinsons essays. Eerder verscheen van haar in het Nederlands al de essaybundel De gegevenheid der dingen.
Wat doen wij hier? is een verzameling essays die ze eerder als toespraken voor academische gezelschappen hield. Waar gaan die essays over? Uiteindelijk gaan ze allemaal over de mens. In een seculier klimaat stelt Robinson voortdurend de vraag hoe het zou zijn om aloude theologische overtuigingen aangaande de mens en zijn plek in de wereld serieus te nemen. Robinson betoont zich ook in dit boek volop ‘humanist’, maar wel een van het type dat daarvoor put uit bijzondere bronnen: Calvijn, de Puriteinen, de theoloog Jonathan Edwards en verwante geesten. Een als ‘streng’ bekendstaande protestantse denktraditie die eerder het imago heeft van onderdrukking van het menselijke dan van het laten opbloeien van het menselijke. Voortdurend betoogt Robinson dat de moderniteit z’n eigen kuil heeft gegraven door in het spreken over de mens iedere band door te willen snijden met woorden als de ziel, het geweten, genade en het heilige.
Het boek is één groot pleidooi voor de humaniora binnen de universiteit, niet omdat Robinson een tegenstelling tussen menswetenschappen en exacte wetenschappen wil maken, maar omdat ze de kern van het project mens, met al z’n kwetsbaarheid en al z’n glorie recht wil doen, precies zoals de klassieke humanisten dat wilden.
Opvallende stelling
Voor iedereen die over de aard en de zin van onderwijs nadenkt vormt dit boek een zeer rijke bron van reflectie. Zo kan ik het volgende citaat niet lezen zonder het te zien in de context van ‘21st century skills’ die jongeren tegenwoordig geacht worden te beheersen:
“Het argument tegen ons onderwijssysteem is dat het geen werknemers oplevert die zijn uitgerust om mee te komen in de geglobaliseerde economie, de economie van de toekomst. Botter kun je het amper formuleren, de noodzaak die momenteel gevoeld wordt in sommige regio’s en die overal elders goedgelovig worden ontvangen en herhaald: dat wij onze jeugd moeten opofferen om op nationaal niveau prestatiegerichte bekwaamheden te bevorderen, zonder dat ons ooit verteld wordt wie nu eigenlijk zullen profiteren van de winsten of voordelen.”
Mooie zin
“Ik neem aan dat ik altijd zo theologisch schrijf omdat alleen theologie een ultieme coherentie draagt die zowel het ware, het hypothetische, het onvolmaakte als de werkelijkheid kan omvatten, wat er eigenlijk op neerkomt dat wij, de dwalenden, even intrinsiek deel uitmaken van de werkelijkheid als muizen en maanlicht.”
Reden om dit boek niet te lezen
Robinson hult zich in deze essays wel heel opzichtig in het gewaad van de wijze. Veel zinnen hebben zo’n air om zich heen van: “kniel voor mijn diepzinnigheid of sterf”. Ja, ik heb de neiging dat elitair te noemen. Maar ik geloof dat je dat om een of andere reden weer niet mocht zeggen van haarzelf. In veel gevallen ben ik er zelf ook niet over uit of ik bepaalde formuleringen nou eerbiedwaardige wijsheid vind of lachwekkende gewichtigdoenerij.
Haar taal doet me ergens denken aan de pijnlijk precieze zoektocht naar de juiste metaforen die ook Christian Wiman aan de dag legt. Dat waardeer ik, het rustig de tijd nemen om iets weloverwogen te zeggen en desnoods jezelf hardop te corrigeren. Nadeel is dat Robinson het iets langdradiger doet, dat het allemaal wat meer dor klinkt met lange, moeilijke zinnen.
Reden om dit boek wel te lezen
Ik vind het mooi en knap hoe Robinson het theologische een natuurlijke en onmisbare plaats geeft binnen het denken over de mens. Theologie is als een grondlaag, als humus in haar overpeinzingen aanwezig. Ze smijt nergens haar geloof in je gezicht. En in alles klink er een lofzang op de grootsheid, de kwetsbare grootsheid van de mens en de oproep om die niet te laten beknellen in een doorgeslagen instrumentele en kapitalistische benadering van de werkelijkheid.
—
Eerder verschenen in Trouw
