Denken over de rol van religie in de moderne cultuur
Recensie van: Inigo Bocken en Eveline van Buijtenen: Weerbarstige spiritualiteit. Het denken van Michel de Certeau.
Auteurs
Inigo Bocken is wetenschappelijk directeur van het Titus Brandsma Instituut en docent aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Eveline van Buijtenen studeerde religiewetenschappen aan dezelfde universiteit en doet onderzoek naar maatschappijkritiek aan de hand van het denken van Michel de Certeau.
Inhoud
Dit boek biedt een inleiding in het denken van Michel de Certeau (1925-1986), een Franse cultuur-theoreticus en -criticus, filosoof, theoloog, of zeg maar gewoon ‘denker’. Probeer maar eens grip op zo iemand te krijgen! De auteurs zijn de eersten om toe te geven dat zijn werk gecompliceerd is, maar doen een dappere poging voorzichtige rode lijnen in zijn denken te schetsen.
Mystiek en cultuuranalyse. Het zijn niet direct termen die je aan elkaar verbindt. Toch is het een belangrijke combinatie in het werk van Certeau. Volgens hem wordt de moderne tijd gekenmerkt door trauma en heimwee na het uiteenvallen van het Corpus Mysticum. De maatschappij is vanaf de vroegmoderne tijd geen bezield lichaam meer en reageert daarop met de welbekende processen van disciplinering, rationalisering en ordening. Het chaotische, irreguliere en ontregelende moet uitgebannen worden. Certeau heeft dit proces in kaart gebracht door uitvoerig te vertellen over de ‘sluipwegen’ van figuren in de marge van dit proces, in het bijzonder de mystici. Zij gaven stem aan het ongedisciplineerde (want ook de Kerk zelf deed intensief mee aan het moderniseringsproces). Interessant genoeg hoort Certeau ditzelfde ‘protestgeluid’ in zijn eigen tijd terug in het studentenoproer van 1968. Later zal hij vooral naam maken als cultuurtheoreticus die het fenomeen ‘plaats’ en ‘het alledaagse’ doordenkt. Hoe vindt een mens werkelijk een leefbare plek in een op de tekentafel uitgedachte moderne stad of een vinexwijk? Waar de ‘menselijke maat’ weer teruggevonden wordt? Het antwoord is niet makkelijk, maar het is de moeite waard om Certeau te volgen in zijn zoektocht naar kleine ‘subversieve’, creatieve praktijken. Niet vanuit de culturele hoofdstroom, maar vanuit de marge. Ik noem hem bij dezen ‘de denker van het olifantenpaadje’.
Boeiende zinnen
“De mystici die Certeau ten tonele voert, zijn zich bewust van wat er aan de hand is. Uit hun handelen en woorden spreekt heimwee. God spreekt niet meer in zijn schepping, en de band tussen het historische lichaam van Christus, de eucharistische herinnering en de Kerk als sociaal teken is verzonken. Het handelen en spreken van deze mystici ‘woekert rondom het verlies’ en maakt God niet zichtbaar, maar maakt hem tot een afwezigheid. (…) Certeau laat zien dat zij daarmee in lijn staan met de christelijke traditie, want de oerervaring van het christendom is de ervaring van een verdwenen lichaam: het lichaam van de Heer.”
Reden om dit boek niet te lezen
Dit boek zit vol jargon. Het is het jargon van wat ik maar noem de poststructuralistische, psycho-analytische cultuurtheorie. Zelf heb ik daar niet zo’n moeite mee (vind het zelfs wel lekker), maar ik denk dat de meeste lezers afhaken bij zoveel wollige, gewichtigdoenerige en slepende teksten. “In de vroegmoderne redistributie van het mystieke lichaam is het mystieke spreken de plaats waar de grenzen van het technocratische en controlerende rationaliteit aan het licht komen”. Prima, maar ze doen er vervolgens twintig pagina’s over om zo’n bewering oneindig te herhalen met minieme verschillen. Om het anders te zeggen: de informatiedichtheid in al die wolligheid is nogal laag.
(In de recensie zoals die in Trouw afgedrukt werd had ik hier nog wat noten te kraken over de ondertitel van het boek waarin Certeau de ‘huistheoloog van paus Franciscus’ genoemd werd. Aan het eind van het boek wordt de link tussen het denken van Certeau en het optreden van Franciscus terecht gelegd (handelen ‘vanuit de marge’, vanuit de ontregelende en veelal onderdrukte stem van de ander). Franciscus verwees ook enkele malen naar Certeaus werk. De ondertitel vond ik echter volstrekt misleidend. Aangezien de recensie erg vroeg verscheen besloot de uitgever de ondertitel aan te passen. Attent van ze! Deze oprechtheid levert het boek in deze online versie een extra ster op.)
Reden om dit boek wel te lezen
Michel de Certeau. Dat is uw reden. Ik ben het volkomen met de auteurs eens dat zo’n denker de moeite waard is om onze cultuur te helpen begrijpen, om de plaats (of liever gezegd de ‘niet-plaats’) van het christendom in de huidige cultuur beter te verstaan en om ‘dwaalwegen’ te zoeken hoe christelijk spreken en handelen er vanuit de marge uit kan zien. Michel de Certeau is een complexe en min of meer vergeten maar buitengewoon originele en aanstekelijke denker over de rol van religie in de moderne cultuur. Terecht om hem onder het stof vandaan te halen.
—
Eerder verschenen in Trouw
