"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Wolfstijd

Woensdag, 9 december, 2020

Geschreven door: Harald Jahner
Artikel door: Evert van der Veen

Duitsland na de oorlog

[Recensie] Hoe verging het Duitsland na het einde van de Tweede Wereldoorlog? Wij hebben ons daar waarschijnlijk destijds niet zo druk om gemaakt. Toen de laatste Duitsers naar hun Heimat waren afgemarcheerd, hadden wij wellicht het gevoel dat we ‘onder ons’ waren en dat Nederland weer ‘van ons’ was, al moest het land wel volledig worden herbouwd en waren de psychische gevolgen van de oorlog ingrijpender en langduriger dan we in die eerste naoorlogse tijd konden vermoeden.

Ik heb me vaak afgevraagd hoe de Duitsers die eerste jaren na de oorlog hebben beleefd. Een land waarin zo’n beetje alle grote steden waren verwoest door de aanhoudende bombardementen van geallieerden. Wat daarna nog overeind stond, had vaak zwaar te lijden onder de verbeten strijd in de eindfase waarin geallieerden en Russen oprukten en de laatsten een spoor van verwoesting trokken. Met name Berlijn heeft dat in de laatste weken van de oorlog moeten ondervinden. Hoe ging het daarna in Duitsland? We kennen de beelden van de Trümmerfrauen die de puinhopen in de steden opruimden, we weten over de processen van Neurenberg maar hoe was nu het dagelijkse leven in Duitsland in die eerste jaren na de verloren Krieg?

De titel van dit boek Wolfstijd roept in eerste instantie wellicht wat bevreemding op maar de ondertitel verklaart veel: Duitsland en de Duitsers 1945 – 1955. Die periode wordt in dit boek belicht. De auteur was hoofdredacteur bij de Berliner Zeitung, is nu verbonden aan de Frankfurter Allgemeine Zeitung en is sinds 2011 bijzonder hoogleraar culturele journalistiek in Berlijn. Wolfstijd is in Duitsland zeer positief ontvangen. De tijd is waarschijnlijk rijp voor een open terugblik op deze naoorlogse jaren die nog zo nauw met een gevoelige periode is verbonden.

In het voorwoord geeft de auteur een scherpe typering van die tijd en legt hij de titel uit: “de mens is voor de mens een wolf”, een Latijnse uitdrukking waaruit blijkt waartoe de mens in staat is. Dat is in de jaren waarin het nazisme heerste wel gebleken en de Duitsers moeten daar nu zelf ook de gevolgen van dragen.

Heaven

Intrigerend is de wijze waarop men met de gigantische verwoestingen in steden omgaat. Soms worden de ruïnes min of meer verheerlijkt omdat ze ons bepalen bij de essentie van ons bestaan. Er wordt gesproken over “ruïnepracht” en er worden cursussen gegeven hoe men ruïnes kan fotograferen. De overdaad is teruggebracht tot de basis van wonen en bouwen.

De ontreddering in die eerste jaren na de oorlog is van onvoorstelbare omvang: 40 miljoen mensen zijn ontworteld omdat ze krijgsgevangene zijn geweest, door bombardementen hun huis hebben verloren, in gevangenkampen hebben gezeten. De auteur schetst een indringend beeld waarin naar voren komt dat de gevolgen van de oorlog ook voor de Duitsers zelf van onvoorstelbare grote omvang zijn.

De kracht van het boek ligt in de beschrijving van de uiterlijke leefwereld en de wijze waarop mensen proberen te overleven en bezig zijn met het opbouwen van een nieuw bestaan.

Door het inzetten van citaten uit boeken, gedichten en het gebruik van filmtitels weet de auteur op overtuigende wijze de sfeer van de tijd te schetsen. Zo is er in 1945 een marslied dat de toenmalige situatie treffend vertolkt. Wat wij niet zouden verwachten en ons nu ook niet goed kunnen voorstellen is de behoefte aan ontspanning. Het was een psychische ontlading na de spanning en het ondervonden leed, ook al was het leven nog zwaar, primitief en armoedig. “En toch werd er ongelofelijk veel gelachen in die jaren, en gedanst, feestgevierd, geflirt en gevreeën”, pag 126.

Ook concerten werden druk bezocht en er werd weer carnaval gevierd, al was daar ook kritiek op van mensen die vonden dat dit nog niet kon in een tijd waarin velen nauwelijks te eten hadden. Toch was de trend: “De capitulatiemaatschappij ging geleidelijk over in de pretmaatschappij”, pag 150.

Ook op sexueel gebied vond er een ontlading plaats; mensen waren “hongerig naar leven, dorstig naar liefde”. Er was een tekort aan mannen; zo waren er in Berlijn zes vrouwen op één man. Door het tekort aan huisvesting moesten mensen noodgedwongen op allerlei manieren samenleven en de uiterst schaarse woonruimte delen.

Hoe keken de Duitsers tegen hun verloren oorlog aan, hoe beoordeelden zij hun Führer die aanvankelijk werd aanbeden en hoe stond men tegenover de ideologie van het nationaal-socialisme die zovelen met zich had meegesleurd? Die vragen komen zijdelings wel aan de orde maar vragen wellicht om een ander boek dat in dit opzicht meer de diepte ingaat. Het zou ongetwijfeld garant staan voor intrigerende lectuur. De kracht van Wolfstijd is dat het een zeer goed overzicht biedt van alle aspecten van de toenmalige samenleving. Het gaat over plunderingen en distributie van voedsel, kinderen die smokkelen en zwarte markten maar ook de herrijzende auto-industrie en trends in kunst en inrichting van woningen komen ter sprake.

Boeiend is hoe de geallieerden tegen Duitsers aankeken; die was bepaald niet gunstig want men dacht dat iedereen de nazi-ideologie had aangehangen. Alle Duitsers waren daarom schuldig aan de oorlog en de gevolgen daarvan. De Duitsers zagen zichzelf meer als slachtoffer van de oorlog die hen als een soort noodlot was overkomen. Dat andere landen daar anders over dachten en hen als daders beschouwden die onnoemelijk veel teweeg hadden gebracht, drong aanvankelijk niet tot de Duitsers door. In een Amerikaanse richtlijn voor militair personeel in Duitsland wordt hier ook iets over gezegd: “De Duitsers moet duidelijk worden gemaakt dat zij verantwoordelijk zijn voor de Tweede Wereldoorlog, en dat het hen niet vergeven wordt dat ze andere volkeren onder hun heerschappij afschuwelijk hebben onderdrukt”, pag 322.

Dat schuldbesef kwam later wel maar die periode valt buiten de reikwijdte van Wolfstijd. Toen is het Duitse volk op bewonderenswaardige wijze met de zwarte bladzijden uit hun geschiedenis omgegaan en openlijk schuld erkend.

Wolfstijd schetst een goed beeld van de met name uiterlijke omstandigheden waarin het Duitse volk vrijwel geheel opnieuw moest beginnen. Het herstel van de economie, het zogenaamde Wirtschaftswunder, begon zich al na enkele jaren af te tekenen en dat is geen geringe prestatie als men ziet waar land en volk in mei 1945 vandaan kwamen.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles

Boeken van deze Auteur: