Moment op schaal
[Recensie] Na dertig jaar trouwe dienst gaat de potloodslijper van Ikea met pensioen. In Zo zie je alles, de jongste roman van de Nederlandse dichter-schrijver Donald Niedekker (1963), wil de ik-verteller zijn collega’s verrassen met een miniatuurmodel van de Ikea-vestiging in Groningen, compleet met kassa’s, klaphekken, diepvriezers en barcodelezers. In de boerderij van zijn overleden ouders werkt hij elke zondag, begeleid door het gebimbambeier van de kerkklokken in het dorp, geconcentreerd aan zijn maquette.
Modelbouwer sinds jaar en dag, houdt hij van potloden. Hij trekt een lijn en meteen zijn de ruimtes aan weerszijden met betekenis geladen. Hij houdt ook van mensen, koestert het kleine en het leven als niet meer dan een ademtocht. Als een Goddelijk oog rust zijn blik op het dorp en zijn inwoners: de bakker, de slager, de herbergier, de kleine taferelen, de onuitgesproken, nagenoeg onzichtbare verhalen. Zodra een modellandschap af is, plaatst hij er poppetjes in en mag het de hooizolder op om er te verstoffen.
Meneer Bartels, de strandjutter uit zijn kindertijd, zette hem op het spoor van het ogenblik. Met aanspoelsels bouwde de strandjutter het staketsel van een carillon. Wanneer het strand leeg was, speelde hij voor de zon. De potloodslijper begon met kijkdozen, bouwde historische en mythische taferelen na. Bij het beleg van Stalingrad kreeg hij het moeilijk. Soldaten stierven bij bosjes aan de gevolgen van tyfus. Hij hield het niet meer vol. Voortaan zou hij alledaagse momentopnamen in elkaar knutselen en alle tijd nemen om kleine verhalen tot leven te laten komen: te fixeren wat vóór het vastgelegde moment gebeurde, te suggereren wat erop volgde.
Toen zijn ouders nog leefden, bracht de verteller zijn dagen door met het uitmesten van stallen, havermoutpap eten, luisteren naar een neuriënde moeder. Op de achtergrond: vader op het land, boerenzwaluwen in kamikazevluchten door de deuren van de stal, rondbuikige wolken in een stralende hemel. Een paar jaar later viel vader dood neer, in de wei; kort nadien ook moeder. Herinneringen, verdriet, vreugde, verleden, heden, toekomst: alles ligt er om op te rapen.
Het dagelijks slijpen van potloden heeft zijn geest gescherpt.
Terwijl de slome kat Monteverdi op het erf ligt te soezen, de zwartbonte koeien van een naburige boer in de verte grazen en het “duizendstemmig gakken” van een zwerm ganzen aanzwelt en wegsterft, plaatst de verteller figuurtjes in een maquette, vereeuwigt ze in hun handelingen, geeft ze een leven, een verleden, een naam, een droom. Bronzen klokslagen hameren het moment erin. De stilte verankert de modelbouwer in het ogenblik.
Om de weemoed in de ogen van een poppetje te accentueren, wrijft hij er met een vochtige doek over, tot de blik dof wordt. Spelen herinneringen hem parten? Twijfelt hij aan doel en bestemming? Wat na zijn vertrek bij Ikea? Misschien zal hij “de leegte, niets dan de leegte”, “de zee, enkel de zee” proberen te vangen. De magie van het bouwen van maquettes ligt in de overgave aan iets groters, onvoorspelbaars, dat macht krijgt over de modelbouwer. Niet hij bedenkt het. Het gebeurt. Het modellandschap stuurt zijn hand.
Maar wat als het bouwen zélf wordt gemodelleerd? Een maquette in een maquette in een maquette… Op mysterieuze wijze duikt in de Ikea-maquette een poppetje op, dat daar niet hoort te zijn. Wat heeft dat te betekenen? Is hij iets op het spoor? In paniek springt hij in zijn oude Daf, rijdt door de mist naar de vestiging in Groningen. Tijdens een dolle rit trekt zijn verleden in flitsen voorbij. Hij vraagt zich af hoe je mist kunt suggereren in een modellandschap. ‘Misschien door een oude kraai op een kale tak.’
In het hoofd van de modelbouwer is zijn nakende afscheid de horizon, de maquette “het oriëntatiepunt waar de coördinaten zich snijden”. Heeft hij zijn leven gericht door maquettes te bouwen of hebben de modellandschappen zijn levensloop bepaald? Wat als je de maquette als vertrekpunt neemt en dan de schaal vergroot? In een vernuftige ontknoping laat Niedekker alle onderdelen van het ingenieuze bouwsel als ‘een moment op schaal’ op hun plaats vallen. Een wondermooi verhaal.
—
Eerder verschenen op Geen dag zonder boek
