Sherezades in het Kronenburgerpark
Ik zag driedimensionaal een naakte vrouw met donkerbruin krullend haar voor een grote antieke, achtkantige spiegel staan, waardoor je op de foto niet alleen haar achterkant kon zien met haar volle billen, maar via de spiegel ook haar gezicht, haar middelgrote borsten en vaag in de schaduw haar schoot. Op een van haar billen zit een moedervlek in de vorm van een hart.’ De stereoscopische foto uit begin vorige eeuw waarmee een van de zoektochten in Zoek op liefde begint is verleidelijk, maar hij wekt vooral nieuwsgierigheid op. Bij de verteller, maar ook bij de luisteraar, de lezer, en voor je het weet heeft Herman Franke je in een bizarre queeste meegevoerd, een wat ongelijkmatige verhalencyclus van semi-autobiografie en verzinsel, van vragen die zich niet laten beantwoorden.
Maar de poging ertoe is al zeer de moeite waard. De naamloze verteller duikt in het stereoscopieverzamelaarscircuit en komt bij een deskundige thuis, hij doet enorm veel moeite om de vorige eigenaar van de naaktfoto te vinden en te spreken te krijgen, en het antwoord – wie is deze vrouw, allang overleden, die nog steeds mijn lust weet op te wekken – vindt hij niet. In plaats daarvan raakt hij verzeild in andermans uiterst persoonlijke verhalen van liefde en betreurde ongebondenheid. Zelfs als hij alleen maar wil weten wat het ergste is dat je tegen iemand kan zeggen. Erg graag wil weten overigens, zo graag dat hij ervoor afspreekt op een bankje in het Nijmeegse Kronenburgerpark, bij een alziende stenen leeuw uit 1886, met een man die die woorden heeft gehoord, de vervloeking heeft doorstaan, maar er niet meer over wil praten.
‘”De meeste woorden doen er niet toe, ze stellen mensen in staat te zeuren over koetjes en kalfjes, maar van die woorden van die pop, van zulke woorden kunnen de mensen wat leren, die snijden hout. Dus waarom niet? Geef ze aan mij, dan ben je ervanaf!”
Ik had al mijn overtuigingskracht in mijn stem gelegd, maar ik verwachtte niet dat mijn smeekbede indruk op hem zou maken. Het verbaasde me dan ook dat hij abrupt zijn aandacht voor die siervogel verloor en me aankeek alsof hij tot een schokkend inzicht was gekomen.
”Wie ben je eigenlijk?” vroeg hij op fluistertoon. Hij schudde ongelovig zijn hoofd.
”Wil je dat echt graag weten?”’
Voor wat hoort wat, met andere woorden, en de verteller vertelt over de vier voornemens die hij op zijn vijftiende opschreef, over hoe die ontstaan waren en hoe die behouden bleven. Gebruik nooit geweld, bijvoorbeeld.
‘Hij kijkt naar buiten door de vuile ramen maar voelt niets, hoewel er toch mooie vrouwen lopen met van die wijd uitstaande jurken die van alles te raden overlaten. Zelfs hun borsten gaan opwindend schuil achter een haag van wollige versiersels. Het is erg moeilijk om iets te voelen nu er een vrouw achter hem staat die, zo lief en aanhalig als ze is, zijn bloed wel kan drinken maar dat nooit aan zichzelf zal toegeven.
[…]
“Kan liefde even zinloos zijn als geweld?” vraagt ze op fluistertoon, alsof ze het meer tegen zichzelf zegt dan tegen hem.’
Het is op zo’n moment dat Franke uitblinkt, hij haalt je van het ene naar het andere verhaal in één machtige beweging, met perspectiefwisseling, plaatsverandering, en dan een vraag die over iets totaal anders gaat en tegelijk over alles wat al aan de orde is geweest. Zijn verteller vertelt alsof hij niet anders kan, uit nieuwsgierigheid spreekt hij, uit nieuwsgierigheid luistert de ander, ze verleiden elkaar tot verhalen, ze boeien elkaar. Niet het naakte meisje, of de ergste woorden – als in die andere verhalencyclus Duizend-en-één nacht is de verleider in de eerste plaats verteller.
Toch gaat Zoek op liefde óók over meisjes en vrouwen. Terwijl de ik ronddwaalt, op zoek is naar abstracte zaken, wil zijn vriendin gewoon hem, en een kind. Het wordt hem ingepeperd: elke vreemde die hij spreekt – en hij spreekt alleen vreemden – begint over relaties, vrouwen die je moet zien vast te houden, zelfs de oude eigenares van de stereofoto’s:
‘“Nee, nee… ik leef wel mét een vrouw, maar wat is hebben? Ze kan me zomaar verlaten.”
“O, o, dat is nog erger. Mannen die door hun vrouwen verlaten worden, gaan drinken of aandelen kopen die kort daarna niets meer waard zijn.”’
Zo stuit de verteller, hoe hij ook op zoek is naar andere dingen, telkens op liefde. Het paradoxale van de bedoelde omweg tot het onbedoelde doel komt overeen met de titel van de romancyclus, Voorbij ik en waargebeurd: programmatisch voor (bijna?) alle literatuur, maar zonder ‘ik’ en ‘waargebeurd’ kom je er niet voorbij. Niet voor niets opende Uit het niets met de Moby Dick-parafrase ‘Noem me ik’ en bleek die ik vervolgens opvallend veel weg te hebben van schrijver Herman Franke. Maar Frankes strategie is helder: vanuit de autobiografie wekt hij een verhalencyclus op die zichzelf voortzet.
En hij slaagt daarin. De cyclus, een losse, associatieve opeenvolging van anekdote, autobiografie, poëzie (van de moeder van de auteur, Marie Franke-Luiken), van Oud-Zuid naar Nijmegen, terug, naar Groningen, terug, naar Wageningen, terug, boeit ook. De associaties en wendingen zijn niet altijd even logisch, als met de willekeur van het geheugen genoteerd, maar dat vergeef je de auteur, want er is daadwerkelijk een samenhang. Dat dienstertje dat haar klachten tot de stenen leeuw in het Kronenburgerpark richtte, eind negentiende eeuw, blijkt naar Amsterdam te zijn gekomen,. Zal zij in het volgende deel de naakte schone blijken te zijn?
Zoek op liefde is een oefening in verleiding en nieuwsgierigheid die verder gaat dan navelstaren en realisme, verder dan de strakke vorm van de traditionele roman. Franke bereikt af en toe iets dat is meer dan nieuwsgierigheid en fantasie, eerder obsessie, dwang, als van een Sheherazade wier leven afhangt van haar verhalen. Ondanks de nonchalanche van de verteller, ondanks die opvallend autobiografische elementen, wordt hier een werk gevormd dat zich niets meer aantrekt van auteur, werkelijkheid en getheoretiseer.
