Jonathan Franzen verkent de krochten van het internet met ‘Zuiverheid’
Het was even wachten, maar de nieuwe Jonathan Franzen is er: Zuiverheid, een roman waarin een jonge vrouw haar identiteit ontdekt, Google ze steelt en Wikileaks ze verraadt. Is de literatuur nog relevant? Reken maar.
Twee jaar geleden vertaalde Jonathan Franzen een paar essays van de Weense, begin twintigste eeuw werkende satiricus Karl Kraus. Samen met twee vrienden schreef hij er commentaren bij en het geheel werd uitgegeven onder de titel Het Kraus-project. Franzen had essays geselecteerd waarin Kraus fulmineerde tegen de opkomende massamedia. In zijn soms al te lange commentaren trok hij de lijn door naar het heden, waarin hij niet alleen waarschuwde voor de collectieve verdwazing van de tv, maar ook wees op de hand over hand toenemende macht van sociale media. Dat Franzen aan een roman werkte waarin dit thema dieper uitgespit zou worden wisten we toen meteen, en dat een of andere Duitse demagoog daar een belangrijke rol in zou spelen ook.
Zuiverheid heet die roman, en Andreas Wolf is de Duitse demagoog. Opgegroeid in Oost-Berlijn als zoon van een lid van het Centraal Comité en een hoogleraar Anglistik, behoort hij van meet af aan tot de onaantastbare elite. Hij is het slachtoffer van een serieus Oedipus-complex en legt zich tot zijn vijftiende vooral toe op het meermaals per dag masturberen. Tot zijn vader hem naar een psychiater stuurt en hij zich van de weeromstuit op andere meisjes dan zijn moeder begint te concentreren. In het souterrain van een pastorie zet hij een centrum op voor de begeleiding van risicojongeren en voor hij het weet leeft hij in een Milan Kundera-achtige wereld vol lekkere grietjes waarvan hij er een stuk of vijftig tot seks weet te verleiden.
Met nummertje eenenvijftig loopt het echter mis. Dat is de bloedmooie Annagret, die door haar stiefvader seksueel misbruikt wordt. Dit stuit hem zo tegen de borst dat hij de moordenaar in zichzelf ontdekt, en tot zijn eigen verrassing voelt hoe seksueel opgewonden hij daarvan wordt. Merkwaardig mannetjes dus, die Andreas, maar laat hij nu ook degene zijn die een paar decennia later in Bolvia belandt, waar hij als een ethische Julian Assange – zoals hij zichzelf beschrijft – met zijn Sunlight Project de klokkenluider van de wereld wil zijn. Het is zo dat hij in contact komt met Pip, het echte hoofdpersonage uit Zuiverheid.
Deze Pip heet eigenlijk Purity Tyler, maar die naam zette haar zo sterk aan tot opstandigheid dat ze vanaf haar tienerjaren een en al viezigheid werd en het haar uiteindelijk makkelijker leek een andere naam te kiezen en een sociaal aanvaard leven te gaan leiden. Ze heeft een kantoorbaantje bij Renewable Solutions, waar ze mensen verleidt in te stappen in milieuvriendelijke projecten, waarna het bedrijf met het overgrote deel van de subsidies gaat lopen. Pip heeft vragen bij deze praktijk, maar ze moet toch iets doen om haar studieschuld van 130.000 dollar terug te betalen. Op haar ouders kan ze immers niet terugvallen. Haar moeder werkt als inpakster aan de kassa van een supermarkt en wie haar vader is weet ze niet. Dat houdt haar moeder angstvallig voor haar verborgen.
Pip woont samen met vijf anderen bij de ietwat sociaal onaangepaste Dreyfus, wiens huis na de economische crisis aangeslagen is door de bank. Samen met een paar Occupy-getrouwen heeft hij het daarop gekraakt. Een van Pips huisgenoten is de Duitse Annagret, die zich opdringt aan haar en zwaait met een stagecontract bij het Sunlight Project. Andreas Wolf wil haar per se naar Bolivia lokken, voelt ze. Hij mailt zelfs regelmatig met haar om haar zo ver te krijgen, en ze vraagt zich af wat zij heeft wat een ander ontbeert. Maar toch vertrekt ze uiteindelijk.
Net zoals in zijn vorige twee succesboeken, De correcties en Vrijheid, hanteert Franzen wat we voor het gemak maar de puzzelstructuur zullen noemen. Ieder hoofdstuk van om en bij de honderd pagina’s focust op een ander personage, wat dan helemaal uitgelicht wordt en zijn anachronistische plaats krijgt in het grote verhaal. Vooral in de eerste hoofdstukken leidt dit nogal eens tot verwarring, maar hoe meer vakjes ingekleurd raken, hoe duidelijker alles wordt. Het personage dat de verschillende verhaallijnen met elkaar verbindt is Tom Abérant. Met zijn Amerikaanse vader en zijn Duitse moeder slaat hij een brug over de Atlantische Oceaan. Hij is de man die de jonge Andreas in het herenigde Berlijn van 1989 tegen het lijf loopt en de eerste aan wie deze toevertrouwt dat hij iemand heeft vermoord. En hij is ook de werkgever van Pip, die na haar korte verblijf in Bolivia er door Andreas op uitgestuurd wordt om Tom te bespioneren, omdat hij vreest dat deze het Sunlight Project wil nekken.
Franzen slaagt er iedere keer weer in vragen over de actualiteit in te bedden in een spannend en tot de verbeelding sprekend verhaal. Literatuur is nooit zomaar vermaak bij hem, en dat is ook in Zuiverheid zo. In De correcties ging hij onder meer dieper in op de oorlog in Irak en de vele twijfelachtige contracten die het Amerikaanse leger daarvoor aanging met dubieuze of zelfs ronduit malafide leveranciers. Vrijheid stelde de kloof tussen milieu en kapitalisme centraal met als schokkende beeld de open mijnindustrie waarbij hele bergen tot ontploffing worden gebracht zodat nadien de ertsen maar voor het oprapen liggen. En er natuurlijk een ware milieuravage achterblijft. In deze roman hekelt hij de manier waarop sociale media steeds dieper graven in onze identiteit. De Stasi waar de jonge Andreas mee te maken kreeg is klein bier in vergelijking met Google en andere Facebooks, impliceert Franzen. Bovendien was dergelijke gevoelige informatie vroeger iets van staten, terwijl die vandaag geprivatiseerd is. En wat dan met de Wikileaks en de Sunlight Projects van deze wereld? Doen zij dan geen goed? Welnee, laat Franzen Toms compagnon de route Leila opmerken, zij ondermijnen de echte onderzoeksjournalistiek en publiceren alleen hetgeen in hun kraam past. Wanneer Andreas bijvoorbeeld te maken krijgt met twee klokkenluiders die willen opbiechten hoe Google gevoelige informatie verzamelt over zijn gebruikers, weigert hij daar iets mee te doen. Hij heeft Google nodig als bondgenoot, geeft hij daarvoor als reden op. Zelfs klokkenluidersites kunnen natuurlijk niet zonder het internet, en wie het internet beheert, beheert de wereld.
Niet zo zuiver op de graad dus, die Andreas Wolf, denk je dan. En daar heeft hij het helemaal niet moeilijk mee. Hij wil helemaal geen messias zijn zoals die Assange. En zo lezen we: “Hoewel hij er een ironische voldoening aan beleefde geroemd te worden om zijn zuiverheid, koesterde hij geen illusies over zijn vermogen om die zuiverheid ook werkelijk na te leven.” En dat is ook hetgeen Pip hem uiteindelijk verwijt: dat hij zijn informatie niet lekt om van de wereld een betere plaats te maken, maar wel om zichzelf omhoog te stuwen. Hij wil gewoon een naam zijn die op ieders lippen ligt, zegt ze, en als lezer denk je erbij dat die Andreas in feite nooit gestopt is met masturberen.
Net zoals Franzen in zijn vorige roman alle facetten van het woord vrijheid onderzocht, doet hij dit in zijn nieuwste voor zuiverheid. Voor Pip is dit trouw zijn aan zichzelf. Voor anderen is het eerlijkheid of waarachtigheid. Kun je wel zuiver zijn tegenover iedereen tegelijk, vraagt Pip zich ook af wanneer ze voor Andreas Tom moet bespioneren.
Het pakkendste voorbeeld van hetgeen het idee van zuiverheid met een mens kan doen vinden we echter terug bij Anabel, de ex van Tom. Geleidelijk aan wordt zuiverheid voor haar een obsessie. In het begin heeftTom dit niet door en gaat hij een heel eind met haar mee. Anabel is een telg uit een steenrijke familie actief in de voedingsindustrie. Uit verzet tegen hetgeen met dieren gebeurt in die industrie is ze niet alleen veganiste, ze wil ook helemaal niets met de opzichtige rijkdom – “doe mij maar een Chateau Margaux van 1945” – te maken hebben. Zij en Tom willen daarom “arm, obscuur en puur” zijn. Maar dan overschrijdt Anabel een grens. Opeens krijgt ze het idee dat ze zichzelf moet heroveren en dat ze dit alleen kan door ieder plekje van haar lichaam uitvoerig op film vast te leggen. Het wordt een project van tien jaar, maar nog voor ze klaar is met een van haar benen, is ze veranderd in een anorexisch en psychotisch wezen dat amper nog van de wereld weet. De beschrijving van Anabels psychische ondergang is thematisch misschien niet het hoogtepunt van Zuiverheid, maar louter wat schrijfkunst betreft is het dit ongetwijfeld. Franzen toont hier niet alleen dat hij over een verbazingwekkend psychologisch inzicht beschikt, hij weet dit ook nog eens in een perfect beheerste taal neer te schrijven.
“Het was alsof de botjes en aderen zich omhoogwerkten naar de oppervlakte, alsof de huid terugvloeide als oeverwater en de dingen op de bodem zichtbaar werden,” schrijft Franzen over de handen van Pips moeder. En inderdaad, Pips verleden blootleggen – en daarom ook dat van haar moeder – is uiteindelijk waar het in Zuiverheid allemaal om draait. Purity heet immers niet zomaar Pip. Dit is een verwijzing naar de beroemdste Pip uit de literatuurgeschiedenis, die uit Charles Dickens’ Great Expectations. In dit boek redt de arme wees Pip een gevluchte gevangene uit de handen van de politie. Wanneer hij opgroeit, worden zijn studies door een geheimzinnig iemand betaald. Hij verdenkt een wilde weldoeneres, maar het blijkt die gevangene te zijn, die in feite een rijk man was en nu ook Pip wil redden. Dickens’ Pip ontdekt het geheim van zijn afkomst en dat is ook hetgeen Franzens Pip overkomt. Ook zij weet op het einde van het boek wie haar weldoeners zijn.
Dat Franzen twee jaar geleden een boek wijdde aan Karl Kraus is in dit opzicht verbazingwekkend. In feite heeft hij niet zo veel gemeen met deze vlijmscherpe satiricus. Hij mist zijn gevatheid en zijn cynisme. Nee, als Franzen al met iemand te vergelijken is, zal het wel met Dickens zijn, de man die van de hete maatschappelijke hangijzers van zijn tijd fantastische literatuur wist te smeden door ze in pakkende verhalen te verwerken. En dat is precies ook wat Franzen doet: een breed, soms ietwat langdradig portret schetsen van een tijd en op zoek gaan naar de precaire eigenschappen ervan.
Verschenen in De Morgen
