Origineel, gedurfd, humoristisch en subtiel
[Recensie] “Rode wijn, witte wijn of water?” Dat was de standaardvraag waarmee Adriaan van Dis zijn legendarische talkshow over boeken begon. Ik weet nog wel dat ik met regelmaat keek, maar alleen de aflevering met Julian Barnes staat me nog tot in detail bij.
“O, u hebt het boek ook werkelijk gelezen?” merkte Barnes na enkele minuten op (nadat Van Dis een vraag had gesteld die er werkelijk toe deed). Adriaan van Dis reageerde verontwaardigd. Natuurlijk had hij het gelezen. “Of course,” zei hij op zijn bekende gedistingeerde toon maar zijn stem schoot toen toch heel even uit.
Deze verontwaardiging kon ik overigens wel begrijpen. Adriaan van Dis is niet de eerste de beste. Zijn programma hoorde niet bij het snelle entertainment waar enkel de waan van de dag wordt aangestipt. De gesprekken waren diepgravend en ook vaak spannend en spraakmakend en deze talkshow geldt volgens mij nog steeds als het enige echt succesvolle Nederlandse televisieprogramma over boeken.
Het gesprek tussen Julian Barnes en Adriaan van Dis begon dus een beetje moeizaam, maar beide heren herstelden zich snel. Wat een geleerd, vrolijk, briljant en eerlijk gesprek was dat. Ik was op slag verliefd. De volgende dag al kocht ik het besproken boek De geschiedenis van de wereld in 10 ½ hoofdstuk. Erg toegankelijk was het niet. Elf korte verhalen in meer dan 300 pagina’s waarbij de rode draad wordt gevormd door een houtworm. Het is inmiddels bijna dertig jaar geleden dat ik dit boek gelezen heb maar ik kan alle verhalen erin nog zo navertellen. Schitterend vond ik het. Daarna las ik Voor ze me kende een zeer toegankelijk boek over ziekelijke jaloezie. Onthutsend maar toch ook wel herkenbaar. Trioloog is eveneens prachtig, net als Liefde enz. dat daarop een gevolg is. Na Liefde, enz. is Julian Barnes een tijd uit mijn leven verdwenen, maar met Alsof het voorbij is kwam hij weer bij mij terug. En hoe!
Alsof het voorbij is beslaat slechts 158 pagina’s en toch is het onmiskenbaar een roman en geen novelle. Niet alleen omdat er veel in gebeurt, ook omdat er de nodige vragen worden opgeroepen. Vragen als “tot hoever reiken de grenzen van verantwoordelijkheid?”, “Draag je ook schuld als je niet zozeer de alomvattende oorzaak bent van een drama maar slechts een schakeltje vormt in het geheel?” Een schakeltje dat overigens wel bijdraagt aan de opeenhoping van schade, pijn en kwetsuur. Alsof het voorbij is is knap geconstrueerd. Het haalt veel overhoop en aan het einde denk je “Hè? Wat heb ik gemist?” Het is dan ook bij uitstek een boek dat uitnodigt om te herlezen, maar wie zich deze moeite ook daadwerkelijk getroost, merkt dat veel dingen oningevuld blijven. Teleurstellend? Integendeel. Alsof het voorbij is laat zien dat niet alleen schrijven, maar ook lezen een kunst kan zijn.
Het verhaal leunt slechts gedeeltelijk op de verrassende plot maar het zou toch zonde zijn deze te verklappen. Daarom alleen kort iets over het begin. De hoofdpersoon is Tony Webster, een gematigde en ook enigszins middelmatige man van boven de zestig. Als hij terugkijkt op zijn leven kan hij met een gerust hart concluderen dat hij het redelijk goed heeft gedaan. Hij is in elk geval niet ontevreden. Hij studeerde, had vrienden, kreeg twee keer verkering, beide relaties gingen na krap een jaar weer uit, hij doorliep een bescheiden carrière, trouwde, kreeg een dochter, het huwelijk strandde onverhoopt, maar de scheiding verliep relatief onproblematisch en inmiddels is Tony grootvader en gepensioneerd. Het gaat er niet om of je schade oploopt in je leven, het gaat erom hoe je ermee omgaat, aldus Tony’s levensfilosofie. Zijn leven was misschien niet perfect of heroïsch maar de schade bleef beperkt.
Een marginaal bestaan, Tony zal zelf de eerste zijn om dit te erkennen, maar dit beeld wordt wreed verstoord door een vreemd bericht. Hij krijgt te horen dat de moeder van zijn eerste vriendinnetje Victoria hem 500 pond en twee documenten nalaat. Deze moeder kan Tony zich maar nauwelijks herinneren. Hij heeft haar slechts één keer ontmoet, tijdens een vervelend verlopen weekend thuis bij zijn vriendin, en hij begrijpt dan ook niet waarom deze vrouw juist hem iets nalaat.
Victoria zelf heeft hij in geen veertig jaar gezien. Het enige wat hij nog weet is dat zij, nadat hun relatie beëindigd is, iets kreeg met één van zijn vrienden, Adrian. Vanaf het begin van het boek is duidelijk dat Adrian een belangrijk personage is, misschien is hij wel de eigenlijke hoofdpersoon en niet Tony. Adrian is intelligent, filosofisch en de vriend die Tony altijd het meest bewonderd heeft. Het feit dat hij iets met zijn ex begint, betekende desalniettemin het einde van die vriendschap. Pas veel later, als Tony op reis is in Amerika en al lang een nieuwe vriendin heeft, hoort hij dat zijn vriend van vroeger zelfmoord heeft gepleegd. Typisch Adrian, vindt Tony. Die jongen heeft het heft altijd al in eigen handen genomen, terwijl Tony zelf het leven eigenlijk alleen ondergaat, langzaam bouwend aan herinneringen. Een deel van de nalatenschap die Tony erft blijkt vreemd genoeg het dagboek van Adrian te zijn. Hoe komt de moeder van Victoria in godsnaam aan dit dagboek? En waarom wordt het hem nagelaten? Eindelijk begint het Tony allemaal te dagen waardoor het beeld van zijn jongere ik drastisch verandert.
Ik vind het een prachtig boek. Origineel, gedurfd, humoristisch en subtiel, en geschreven in een uitgebalanceerde, compacte stijl. De roman is geschreven in een stijl waar de slimheid vanaf spat, maar het boek is ook ontroerend. Knappe constructie, maar je moet wel blijven opletten, anders blijf je het boek herlezen.
—
Eerder verschenen op Robin Hurkens
